ضرورت شناساندن چهره ناپیدا و مغفول حقوق بشر

به گزارش ایکنا از اصفهان، پیش‌همایش تخصصی «حقوق بشر شرقی؛ از نظریه تا عمل» امروز، 21 آذرماه به همت گروه پژوهشی «چهره دیگر حقوق بشر» و با مشارکت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و دانشگاه باقرالعلوم(ع) در دانشگاه اصفهان برگزار شد.

در آیین گشایش این رویداد، حسین هرسیج، رئیس دانشگاه اصفهان اظهار کرد: با نگاهی به تاریخ حقوق بشر، چند مقطع را می‌توان مشخص کرد. بعد از جنگ جهانی و با شروع جنگ سرد، ارتباط تنگاتنگی میان حقوق بشر در آن مقطع با دو مفهوم کلیدی قدرت و منفعت شکل گرفت. از همان ابتدا صاحبان قدرت که در آن زمان شوروی و آمریکا بودند، نقش اصلی را در خصوص حقوق بشر ایفا می‌کردند و با رویکرد عقلانیت ابزاری و استفاده از هر ابزار و وسیله‌ای، درصدد کنترل و سلطه بر جهان برآمدند.

وی ادامه داد: قدرت‌های جهان از این کنترل و سلطه برای رسیدن به اهداف خود استفاده می‌کردند؛ اما این رویکرد جواب نداد و در نهایت تمدن غرب در مقابل تمدن اسلامی قرار گرفت. شرق کم‌کم بیدار و متوجه شد که نباید تحت سلطه تمدن غربی قرار گیرد. براساس نظر اندیشمندان غربی، یک‌سری تغییر و تحولات بین قدرت‌ها به‌وجود آمد؛ یعنی اگرچه آمریکا از نظر نظامی برتر بود؛ اما قدرت‌های دیگر هم در حال ظهور بودند.

رئیس دانشگاه اصفهان افزود: تغییر دیگری که در جهان رخ داده، فرادولتی و فراحکومتی است؛ یعنی بازیگران اصلی دیگر دولت‌ها نیستند و همه این‌ها واقعیت است. از طرف دیگر نیز شرقی‌ها از حالت انفعالی خود در حال خارج‌شدن‌اند و حالت فعال پیدا کرده‌اند. ریشه همه این مسائل به این موضوع برمی‌گردد که گروهی می‌خواهد الگوی خود را به بقیه تحمیل کند و تا زمانی که این شیوه ادامه داشته باشد، این تنش‌ها و ستیزها نیز ادامه دارد. تا وقتی خود را برتر از دیگران ببینیم و تعادل و تعامل را کنار بگذاریم، این درگیری‌ها وجود خواهد داشت؛ بنابراین به اصحاب حقوق، اندیشه و تمدن به‌ویژه از کشورهای دیگر نیاز داریم تا تغییر و تحولاتی در موضوع حقوق بشر صورت گیرد و هدف این باشد که هویت همه‌جانبه را به جای هویت یک‌سویه به رسمیت بشناسیم.

وی تصریح کرد: آیا زن شرقی یا زن مسلمان با زن اروپایی و کودک شرقی با کودک اروپایی متفاوت است؟ هویت همه باید به رسمیت شناخته شود و انسان در شرق با انسان در غرب متفاوت نیست. ما نسبت به دیگری برگزیده و برتر نیستیم.

ناکامی حقوق بشر غربی در تحقق ادعاهای خود

سپس حجت‌الاسلام سیداحسان رفیعی علوی، رئیس دانشگاه باقرالعلوم(ع) بیان کرد: وقتی حقوق بشر جهانی در موج اول شکل می‌گرفت، یک قدرت در چارچوب یک نظریه فرهنگ‌ها را روایت کرد. اولین اعلامیه حقوق بشر جهانی که ثبت شده، نشان‌دهنده اختلافات مبنایی و حمایت از اندیشه رایج فلسفی است که به تشکیل اتحادیه جهانی حقوق بشر و شهروندی انجامید و نسل چهارم حقوق بشر نویدبخش ورود ما به حقوق بشر و همبستگی شد.

وی ادامه داد: در نسل چهارم حقوق بشر، شاهد عدم تکاپوی حقوق بشر جهانی و تضمین فرهنگ‌ها بودیم؛ این امر ما را به این سمت برد که حقوق بشر در نسل اول و دوم نه تنها کافی نیست، بلکه خطر اضمحلال فرهنگی جهان را به دنبال دارد. ما در فراسوی این تجربه تاریخی، به داوری این محتوای تقریباً طولانی نشسته‌ایم که اکنون نزدیک به هشت دهه را سپری می‌کند. ما در این سوی تاریخ در شرق فرهنگی هستیم و نسل‌های حقوق را مطالعه و یک واقعیت عینی تاریخی را مشاهده می‌کنیم.

رئیس دانشگاه باقرالعلوم(ع) افزود: حقوق بشری که در غرب فرهنگی ساخته و پرداخته شد و رشد یافت، در تحقق برابری، احترام به حقوق افراد و حفظ و ارتقای صلح در زندگی بشر ناکام است. امروز زبان برنده‌تری داریم برای اینکه بگوییم چند نسل حقوق بشر در غرب فرهنگی نه تنها نتوانست به رشد انسان‌ها کمک کند، بلکه قطعاً شاید بیش از یک سده زمان نیاز است تا انصاف و وجدان مشترک بشری بتواند در این‌باره سخن بگوید که در این چند دهه، چه اتفاقی برای انسان‌ها افتاد. حقوق بشر امروز به این بلوغ علمی رسیده که قدرت و منفعت مؤثر در هژمونی قدرت، امروز در واقعیت نمی‌تواند در مقابل هویت فرهنگی حق‌های بشری بایستد.

وی گفت: بیش از دوسوم مردم جهان را پیروان ادیان، تمدن‌ها و فرهنگ‌های اصیل شرقی تشکیل می‌دهند و اگر گفت‌وگوهایی با موضوع تأمل در حق‌های بشری در رویه‌ای تکاملی، از دل هویت فرهنگی و وجدان مشترک فرهنگی جهان بجوشد، قطعاً فردای ما متضمن صلح، انسجام بیشتر و پویایی چندفرهنگی خواهد بود.

رفیعی علوی تصریح کرد: ادعای حقوق بشر در غرب فرهنگی این بود که اساساً چندفرهنگی‌بودن نمی‌تواند به تولید حقوق جهان‌شمول بشر منجر شود و آزادی بیان نمی‌تواند در زمینه‌ای چندفرهنگی رشد پیدا کند؛ ولی امروز می‌بینیم که تنها مستمسک باقی‌مانده برای بشر، فرهنگ‌ها، ادیان و تمدن‌ها هستند که مسیر خود را از کوره‌راه باریک حقوق بشر به سوی افقی نو در این حوزه پیش می‌برند.

کوتاهی شرق در نهادسازی حقوق بشری

در ادامه محمدعلی بصیری، عضو هیئت علمی گروه علوم سیاسی و روابط بین‌الملل دانشگاه اصفهان اظهار کرد: دانشگاه اصفهان در جایگاه دانشگاه مادر و بزرگترین دانشگاه مرکز کشور متولی تولید ادبیات در حوزه حقوق بشر با وجوه جامعه‌شناسی، اقتصاد، محیط زیست، سیاست، جهان‌شناسی و... است. این تولید محتوا صرفاً در حوزه حقوق و علوم سیاسی خلاصه نمی‌شود، بلکه موضوعی میان‌رشته‌ای‌ست که گروه حقوق و علوم سیاسی انجام آن را به عهده گرفته است. عمده فعالیت نهادهای دیگر در این زمینه، تألیف مقاله و کتاب، انجام تحقیقات دانشگاهی و برگزاری وبینارها، سمینارها، همایش‌ها، رویدادها و اجلاس‌های بین‌المللی است. 

وی افزود: بیشترین مأموریتی که ما در این زمینه داریم، این است که آن چهره ناپیدای حقوق بشر، یعنی حقوق بشر اسلامی و شرقی را که مغفول واقع شده و عمدتاً مورد اتهام است، مورد مباحثه قرار دهیم.

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان اضافه کرد: در حوزه بین‌الملل، نقض حقوق بشر در آرای دیگر به‌دلیل پوشش تبلیغاتی گسترده، اساساً مورد توجه واقع نمی‌شود و مثال بسیار نزدیک آن، جنایات رژیم صهیونیستی در فلسطین و لبنان است. 

وی ادامه داد: ارتباط‌گیری مستند با نهادهای متولی این موضوع مثل ستاد حقوق بشر، مرکز پژوهش‌های مجلس، مرکز پژوهش‌های مجمع تشخیص مصلحت نظام، وزارت امور خارجه، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و دانشگاه‌هایی مانند امام صادق(ع) و شهید بهشتی انجام شده و نتیجه آن، نشست‌هایی است که در راستای انجام مأموریت یادشده برگزار شده است.

بصیری بیان کرد: آخرین فعالیت ما، برگزاری دادگاه شبیه‌سازی محاکمه سران رژیم صهیونیستی در خصوص جنایات جنگی در غزه در سال گذشته بود که خروجی خوبی هم داشت. امیدواریم نشستی که اکنون در حال برگزاری آن هستیم، این خلأ را در حوزه تولید ادبیات پر کند و حرکت به سمت تدوین منشور  و حتی نهادسازی نظام حقوق بشر شرقی و آسیایی آغاز شود. 

وی ادامه داد: شرق و در دل آن جهان اسلام بعد از جنگ جهانی دوم که نظام حقوق بشر بین‌المللی و چهار نسل میثاق شکل گرفت، همیشه مورد هجوم و اتهام واقع شده، با وجود اینکه شرق مهد تمدن‌های بزرگ و ادیان الهی بوده و عمده مبانی اولیه حقوق بشری که امروز نظام جهانی حقوق بشر مدعی آن است، از قاره کهن منتقل شده؛ ولی چون در این زمینه نهادسازی انجام نداده، همیشه مورد اتهام واقع شده است و این خلأ را باید با این‌گونه اقدامات جبران کنیم.

این استاد دانشگاه توضیح داد: نکته دیگر اینکه خوب یا بد، تلخ یا شیرین، مناطقی مثل اروپا، آمریکا و آفریقا به یک نظام حقوق بشر منطقه‌ای دست پیدا کرده‌اند و رعایت حقوق بشر در این مناطق نسبت به حقوق بشر جهانی بسیار بهبود پیدا کرده است. این کوتاهی ما شرقی‌ها بوده که امیدواریم حرکتی که شروع شده است، با همت دانشگاه‌ها و نهادهای تکمیلی به نتیجه‌ای مطلوب برسد.

وی گفت: چندجانبه‌گرایی و ائتلاف‌سازی در قالب سازمان‌هایی مثل شانگهای و بریکس تأثیر‌گذار بوده است و برخلاف زیاده‌خواهی‌ها و سلطه‌گری‌ها حرکت می‌کند. رکن حقوقی این حرکات چندجانبه‌گرایانه دچار خلأ است و این حرکت و نشست می‌تواند به پرکردن جای خالی آن کمک کند.

حقوق بشر زاییده غرب نیست

محمدعلی ربانی، مدیرکل توسعه همکاری‌های دانشگاهی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی نیز در این همایش اظهار کرد: این روزها بی‌سابقه‌ترین ایام در نادیده‌انگاری قوانین بین‌المللی است. بسیاری از علمای حقوق بر این باورند که سازوکارهای موجود امری قطعی، مسلم و غیرقابل تغییر است و ما طبیعتاً باید در این زمین بازی کنیم و مانند گذشته که همیشه در عرصه بین‌الملل از خود دفاع می‌کردیم، ادامه دهیم و کاستی‌های خود را برطرف کنیم.

وی گفت: ما ناگزیر هستیم براساس همین قواعد، نوعی بازسازی در وضع موجود انجام دهیم، به‌دلیل اینکه این پیش‌فرض که حقوق بشر زاییده کشورهای غربی است، درست نیست. آنچه بسیاری از بزرگان هم به آن باور دارند، گذر تاریخی و شکل‌گیری نظمی تاریخی است و حوزه شرق به‌دلیل تمرکز و تأکید بر ارزش‌های فرهنگی، می‌تواند سهمی اساسی در این زمینه داشته باشد، به‌ویژه ایران اسلامی در مواجهه با این چالش به‌دلیل سبقه تاریخی  و تمدنی خود می‌تواند سردمدار باشد و گفتمان‌های جدیدی در این حوزه مطرح کند.

نگین تهرانی