اشتغال و رسالت مادری؛ تطابق یا تعارض

هرچند امروزه اشتغال زنان امری عادی و پذیرفته‌شده است، اما بسیاری از بانوان به‌دلیل آگاهی‌نداشتن از الگوی صحیح و اسلامی اشتغال و توجه‌نکردن به مشکلات ممکن، دچار مسائل جدی شده‌اند. یادداشت پیش‌ رو به بررسی این موضوع از دیدگاه اخلاق عملی و دین اسلام می‌پردازد و شرایط و توانمندی‌های زنان را در انجام وظایف خانوادگی و شغلی ارزیابی می‌کند. 

یکی از ویژگی‌های بنیادی انسان‌ها، تمایل به ایجاد سازندگی و تلاش برای بهبود رفاه است. خداوند در قرآن کریم، آیه ۶۱ سوره هود، انسان را به آبادانی و بهره‌برداری از زمین دعوت کرده است: «خداوند شما را از زمین آفرید و شما را بر آبادانی آن گماشت.» از آغاز زندگی بشر، کار و تلاش همواره جزئی از زندگی انسان بوده و زنان و مردان در کنار یکدیگر در انجام مسئولیت‌ها نقش داشته‌اند. 

اشتغال علاوه بر تأثیرات مثبت مادی، نقش مهمی در رشد روانی، اجتماعی و اخلاقی افراد ایفا می‌کند؛ از این‌رو در آموزه‌های دینی، کار و تلاش برای کسب روزی حلال، عبادت تلقی شده است؛ البته اشتغال زنان باید به‌گونه‌ای باشد که با وظایف اصلی آنان در تضاد نباشد. 

تأثیر مدرنیته بر اشتغال زنان 

در دنیای مدرن، زنان منزلت اجتماعی خود را در اشتغال جست‌وجو می‌کنند. در ذهن آنان مسئولیت مادری که یکی از مهم‌ترین نقش‌های زنان محسوب می‌شود، کم‌اهمیت شده است. امروزه، فرزندآوری و فرزندپروری در مقابل اشتغال بیرون از خانه ارزش کمتری پیدا کرده و برخی زنان به‌دلیل اهمیت‌یافتن جایگاه شغلی، از مسئولیت‌های مادری خود دوری می‌کنند؛ بنابراین بررسی اشتغال زنان از جنبه‌های روانشناختی، حقوقی، جامعه‌شناسی و اخلاقی ضرورت دارد. 

مزایای اشتغال زنان 

آمارها نشان می‌دهد که زنان در طول زمان به اشتغال روی آورده‌اند؛ برای مثال آمار اشتغال زنان در ایران از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۸۵ روندی صعودی داشته و این وضعیت در کشورهای دیگر نیز مشابه است. بخشی از دلایل و مزایای اشتغال زنان از دیدگاه موافقان این امر عبارتند از: 

ـ تأمین نیازهای اقتصادی خانواده: یکی از دلایل اصلی اشتغال زنان، نیاز مالی و مشکلات اقتصادی است. در شرایط کنونی، مردان به تنهایی نمی‌توانند هزینه‌های خانواده را تأمین کنند و اشتغال زنان به معیشت خانواده کمک می‌کند. این امر، ایثار و فداکاری زنان در راه رفاه خانواده محسوب می‌شود. 

ـ استقلال مالی و افزایش عزت‌ نفس: استقلال مالی و نبود وابستگی اقتصادی، یکی دیگر از دلایل مهم اشتغال زنان است. زنان با اشتغال به دنبال درآمدزایی و تضمین آینده‌ خود هستند؛ همچنین نگرانی‌های مربوط به موقعیت اقتصادی نامطمئن مردان و کافی‌نبودن حقوق بازنشستگی و خدمات تأمین اجتماعی، از جمله عواملی‌ست که زنان را به اشتغال سوق می‌دهد. 

ـ افزایش شأن اجتماعی: اشتغال زنان موجب افزایش منزلت اجتماعی آن‌ها شده است و احساس مفیدبودن را در آنان تقویت می‌کند. موافقان اشتغال زنان معتقدند که کار در خانه و فرزندآوری از نظر اجتماعی ارزش کمتری دارد و اشتغال زنان در بیرون از خانه سبب ارتقای جایگاه اجتماعی آن‌ها می‌شود. 

نقد دیدگاه موافقان 

عالمان علم اخلاق معتقدند که نمی‌توان شأن مادری را فدای مزایای اشتغال کرد. ترویج تجمل‌گرایی و افزایش مصرف‌گرایی از جمله عواملی محسوب می‌شود که زنان را به اشتغال سوق داده است. این مسائل باعث شده تا زنان به دنبال درآمد بیشتری باشند. 

نظام سرمایه‌داری با تبلیغات گسترده، اشتغال زنان را حق قانونی معرفی کرده است تا از نیروی کار ارزان‌تر بهره ببرد. این تبلیغات باعث شده تا زنان به دنبال اشتغال باشند و از یکدیگر سبقت بگیرند. در گذشته، اشتغال زنان کمتر مورد توجه بود و معمولاً زنان خانواده‌هایی که وضعیت اقتصادی و اجتماعی ضعیف‌تری داشتند، به کار خارج از منزل می‌پرداختند. 

از سوی دیگر، استقلال مالی زنان می‌تواند پیامدهای منفی داشته باشد. افزایش اقتدار زنان در خانواده و کاهش آستانه تحمل در مواجهه با تنش‌ها، از جمله این پیامدهاست. اگر زن از نظر اخلاقی رشد نکرده باشد، اشتغال او تهدیدی برای پایداری خانواده خواهد بود. 

اشتغال زنان در دین اسلام 

در اسلام، برابری زنان و مردان در کسب ارزش‌های اخلاقی و معنوی محترم شمرده شده است. زنان می‌توانند به کسب‌وکار بپردازند و درآمد خود را مالک شوند. خداوند در قرآن کریم، آیه ۳۲ سوره نساء، به این موضوع اشاره کرده است. تلاش زنان برای کسب روزی حلال در اسلام جایز شمرده شده و پیامبر اکرم(ص) نیز بر این امر تأکید کرده‌ است. 

با این حال، در اسلام روابط خانواده بر پایه استقلال اقتصادی یا اشتغال زنان نیست، بلکه بر مبنای فطرت بنا شده است. اسلام به زن استقلال اقتصادی می‌دهد؛ اما سازمان خانواده را به‌گونه‌ای طراحی کرده که زنان وظایف فطری خود را انجام دهند. در اسلام، زن دارای دو نقش عمده همسری و مادری است و اشتغال باید بعد از این وظایف باشد. 

به‌طور کلی، اشتغال زنان در تضاد با آموزه‌های دینی نیست؛ اما نمی‌توان آن را به وظایف مادری و فرزندپروری ترجیح داد. عوامل اخلاقی و اجتماعی بسیاری همچون زیاده‌خواهی، مصرف‌گرایی و... بر افزایش تمایل به اشتغال تأثیر‌گذار است. 

ذکر این دو نکته نیز ضروری است و باید در خصوص اشتغال بانوان مدنظر قرار گیرد؛ اول اینکه در بعضی از مشاغل، حضور زنان ضروری است و دوم اینکه برخی از زنان توانایی ایجاد تعادل بین نقش‌های مادری و شغلی خود را دارند؛ بنابراین تصمیم درباره کارکردن زنان به شرایط فردی و خانوادگی آن‌ها نیز بستگی دارد.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان