تنش‌های بی‌پایان هند و پاکستان بر سر کشمیر

دو هفته پیش، حمله به گردشگرانی که در بخش تحت کنترل هند در کشمیر حضور داشتند، موجب کشته‌شدن ۲۶ تن شد. هند این حمله را به شبه‌نظامیان پاکستانی نسبت داد؛ اما پاکستان این اتهام را رد کرد و آن را بهانه‌ای ساخته‌شده از سوی هند دانست. به دنبال این حادثه، تنش در روابط دو کشور افزایش یافته و در مقابل یکدیگر، صف‌آرایی کرده‌اند؛ البته این نخستین درگیری هند و پاکستان بر سر کشمیر نیست، به‌طوری که این دو کشور در گذشته نیز تنش‌هایی در این زمینه با یکدیگر داشته‌اند.

ماجرا از آنجا آغاز می‌شود که پس از استقلال هند و پاکستان از بریتانیا در سال ۱۹۴۷، وضعیت منطقه‌ کشمیر مبهم باقی ماند و این امر، زمینه را برای ایجاد اختلاف بین دو کشور فراهم آورد. پاکستانی‌ها معتقد بودند که برای تصمیم‌گیری درباره حاکمیت کشمیر، سه عامل جغرافیا، دین و خواست اهالی منطقه باید در نظر گرفته شود؛ زیرا تصور می‌کردند که نزدیکی جغرافیایی کشمیر به پاکستان، مسلمان‌بودن اکثریت مردم آن و از سویی، خواست اهالی منطقه، موجب الحاق کشمیر به پاکستان خواهد شد؛ اما هندی‌ها ضمن رد دیدگاه پاکستان، بر این باور بودند که از زمان‌های دور، کشمیر شاهزاده‌نشین بوده است؛ بنابراین این شاهزادگان حق دارند که خودشان تصمیم بگیرند مستقل باشند و یا به هند و پاکستان محلق شوند.

با حمله پاکستان به کشمیر، مهاراجه یا همان حاکم بزرگ کشمیر از هند درخواست کمک کرد و هند نیز وارد این درگیری شد که نخستین منازعه دو کشور بر سر کشمیر بود و زمینه را برای منازعات دیگر در سال‌های بعد به‌وجود آورد، به‌طوری‌ که آن‌ها در سال‌های ۱۹۶۵، ۱۹۷۱، ۱۹۹۹ و ۲۰۱۹ نیز با یکدیگر وارد جنگ‌ شده‌اند.

دست برتر هند در منازعه کشمیر

با اینکه این جنگ‌ها با پیروزی هیچ‌یک از طرفین به پایان نرسید، اما هند دست برتر را داشته است، به‌طوری که جنگ ۱۹۷۱ باعث جدایی بنگلادش یا همان پاکستان شرقی شد که تا آن زمان، بخشی از پاکستان بود. از سویی، قبل از حادثه تروریستی اخیر در کشمیر، حملاتی تروریستی در سال ۲۰۱۹ نیز هند را به واکنش در مقابل پاکستان واداشت. در آن زمان، هند در پاسخ به بمب‌گذاری انتحاری در کشمیر، خاک پاکستان را هدف حمله هوایی قرار داد و پاکستان نیز متقابلاً جنگنده‌ای هندی را منهدم کرد و خلبانی را به اسارت گرفت؛ اما این بحران به سرعت فروکش کرد و از شکل‌گیری جنگی تمام‌عیار جلوگیری شد.

اگر بخواهیم وضعیت داخلی هند را بررسی کنیم، باید به این نکته توجه داشته باشیم که بخش عمده منطقه کشمیر در سیطره هند قرار دارد و از سویی همان‌طور که اشاره شد، بیشتر جمعیت آن را مسلمانان تشکیل می‌دهند که موضع دولت هند در قبال آن‌ها با سیاست‌های سرکوب‌گرایانه و تمایل‌نداشتن به تعامل سیاسی مثبت و معنادار همراه بوده است. جمعیت مسلمان کشمیر به نهادهای سیاسی هند بی‌اعتماد شده‌ است و خود را در حاشیه و انزوا می‌بیند که همین امر می‌تواند زمینه را برای خشونت هرچه بیشتر افراد و گروه‌های اسلام‌گرای افراطی مانند لشکر طیبه به‌وجود آورد؛ همچنین پاکستان نیز در چارچوب نقش تاریخی و مذهبی خود، به حمایت سیاسی از گروه‌های شورشی و افراط‌گرای اسلامی ادامه می‌دهد.

از زمان وقوع این حمله، دو کشور به مجموعه‌ای از اقدامات متقابل دست زده‌اند؛ برای نمونه، هند پیمان آبی سند را به حالت تعلیق درآورده و پاکستان نیز حریم هوایی خود را به روی خطوط هوایی هند بسته است. از سوی دیگر، تهدیدهای لفظی دو طرف شدت گرفته، به‌طوری که نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند وعده داده که عاملان این حمله را تعقیب و مجازات خواهد کرد و به ارتش نیز آزادی عمل داده است؛ همچنین عاصم منیر، رئیس ستاد ارتش پاکستان نیز اعلام کرده که هرگونه ماجراجویی نظامی هند با پاسخی سریع، قاطع و کوبنده مواجه خواهد شد.

نقش تسلیحات هسته‌ای در منازعه کشمیر

به نظر می‌رسد، بحران کشمیر و تنش‌های هند و پاکستان، همچون سال ۲۰۱۹ به سرعت خاتمه پیدا نکند و دو کشور وارد درگیری‌ای به مراتب گسترده‌تر از سایر جنگ‌های پیشین، به‌ویژه درگیری سال ۲۰۱۹ شوند. مسئله‌ای که در اینجا حائز اهمیت است اینکه، هند و پاکستان، هر دو به سلاح هسته‌ای مجهز هستند و امکان هرگونه جنگ تمام‌عیار می‌تواند خطر استفاده از تسلیحات هسته‌ای را به دنبال داشته باشد؛ همچنین در اینجا باید خاطرنشان کرد که تسلیحات هسته‌ای در سیاست بین‌المللی، به‌مثابه عامل بازدارندگی عمل می‌کند و موجب برقراری موازنه قوا می‌شود و می‌تواند از شکل‌گیری جنگی تمام‌عیار جلوگیری کند. با این حال، بازدارندگی نیز شکننده است؛ زیرا هرگونه اشتباه محاسباتی یا تشدید تنش‌ها می‌تواند به فاجعه‌ای بزرگ و عمیق منجر شود که نه‌تنها تهدیدی بزرگ برای شبه‌قاره هند است، بلکه می‌تواند تهدیدی جهانی باشد.

از سوی دیگر، پاکستان در مقایسه با هند، علاوه بر اینکه از بی‌ثباتی سیاسی رنج می‌برد، از لحاظ نظامی و اقتصادی نیز در مرتبه بسیار پایین‎‌تری قرار دارد؛ اما براساس بعضی از برآوردها، تعداد کلاهک‌های هسته‌ای پاکستان، بیشتر از هند است؛ پس شاید پاکستان به‌دلیل سرپوش‌گذاشتن بر بحران‌های داخلی و مزیت نسبی قدرت هسته‌ای، از به راه انداختن جنگ هسته‌ای حتی در مقیاس محدود، تردیدی به خود راه ندهد.

در حال حاضر، معادلات هند و پاکستان وارد مرحله‌ای تقریباً پیچیده شده است، به‌طوری که هرگونه گمانه‌زنی درباره جنگ محدود یا فراگیر دشوار به نظر می‌رسد؛ با این وجود، با توجه به اینکه تنش‌های هند و پاکستان بر سر کشمیر، در طول ۸۰ سال گذشته به مناقشه‌ای بی‌پایان و حل‌نشده تبدیل شده است، اگر به تنش بسیار گسترده بین دو کشور منجر شود یا ماجرا به سرعت فروکش کند، در آینده امکان شعله‌ورشدن آن کماکان وجود دارد.

پگاه‌سادات طباطبایی