نهضت تنباکو؛ دودی در چشم استعمار
نهضت تنباکو که قیامی همزمان علیه استبداد داخلی و استعمار خارجی بود، به الگویی برای جنبش‌های بعدی مثل نهضت مشروطه تبدیل شد.
فتوای تاریخی میرزای شیرازی در تحریم تنباکو (۱۳۰۹ قمری/ ۱۸۹۱ میلادی) نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران محسوب می‌شود؛ حرکتی که همزمان علیه استبداد داخلی، استعمار خارجی و غرب‌زدگی فرهنگی قد علم کرد. این رویداد که مقاومت منسجم مردمی علیه استعمار انگلیس بود، بعد‌ها به الگویی برای جنبش‌های بعدی مثل نهضت مشروطه تبدیل شد.
اوضاع ایران در عصر ناصرالدینشاه
استبداد داخلی، تمرکز قدرت در دربار قاجار و فساد مالی، شاخص‌های اصلی حکومت عصر ناصرالدینشاه را تشکیل می‌داد. علاوه بر این، نفوذ و گسترش سیطره استعمار دولت‌های خارجی و رقابت روسیه و انگلیس برای کسب منافع بیشتر در ایران باعث مخدوش‌شدن استقلال و عزت ایرانیان شده بود.
در این شرایط نابسامان، انعقاد قرارداد رژی در سال ۱۸۹۰ برای ایرانیان غیرتمند و علمای شیعه بسیار گران بود. در مفاد این قرارداد، بر اعطای انحصار تولید، فروش و صادرات تنباکو به کمپانی انگلیسی «تالبوت» به مدت ۵۰ سال توافق شده بود که موجب بروز تأثیرات اقتصادی متعدد از جمله بیکاری ۲۰۰ هزار کارگر ایرانی می‌شد.
هر چند در نگاه نخست، این قرارداد ننگین، انتقال امتیاز بهره‌برداری تنباکو به بیگانگان و واگذاری حق بهره‌برداری از کالایی که از منظر اقتصادی چندان راهبردی محسوب نمی‌شد، به نظر می‌آمد، اما تحلیل ژرف‌اندیشانه میرزای شیرازی از این قرارداد، لایه‌های پنهان مخاطره‌آمیز آن را آشکار کرد. ماهیت استعماری این توافق خدشه‌دارشدن استقلال فرهنگی، اقتصادی و سیاسی ایران را در پی داشت و حق حاکمیت ملی در تصمیم‌گیری‌های کلان را در معرض خطر قرار می‌داد.
هنگامی که پیوند میان حکومت، مردم و نخبگان ملتی گسسته شود، زمینه برای نفوذ و سلطه بیگانه فراهم می‌شود. تجربه نهضت تنباکو نشان می‌دهد که مرجعیت شیعه با درک این حقیقت، همواره در راستای ایجاد وحدت ملی و تقویت پایه‌های استقلال کشور گام برداشته است.
نقش مرجعیت شیعه در صیانت از استقلال ایران
نهاد مرجعیت در طول تاریخ، همواره خود را مسئول حفظ و صیانت از حریم مسلمانان و سرزمین‌های اسلامی دانسته است. نقش مبرز ساختار مرجعیت در فرآیند صدور حکم تحریم تنباکو نیز آشکار و هویدا بود. مکاتبات و تحلیل‌های سیدجمال‌الدین اسدآبادی و مشاوره‌های میرزای نایینی به میرزای شیرازی، نقش بسزایی در صدور این فتوا ایفا کرد.
در پی صدور حکمی با این مضمون که «الیوم استعمال تنباکو و توتون بِأَیِّ نحوٍ کان در حکم محاربه با امام زمان(عج) است» بسیج مردمی نیز پای کار آمد. تعطیلی بازارها و شکستن قلیان‌ها حتی در اندرونی دربار شاه قاجار، شرایط را برای ناصرالدینشاه سخت کرد. این اتفاقات، ضرر مالی ۵۰۰ هزار پوندی متوجه انگلستان کرد و استعمار پیر مجبور به لغو قرارداد شد.
نهضت تنباکو سرمشقی برای قیام مشروطه و باعث تقویت نظام مرجعیت و افزایش نفوذ علمای نجف در بین مردم شد. فتوای تحریم تنباکو نشان داد که مرجعیت شیعه با ترکیب مشروعیت دینی و سازماندهی اجتماعی می‌تواند در برابر استعمار و استبداد بایستد. این واقعه الگویی برای جنبش‌های بعدی شد. پرچم مبارزه‌ای که میرزای شیرازی برافراشت، هرگز به زمین نیفتاد. پس از ایشان، علمای تراز اول این راه را ادامه دادند و مبارزه با غرب‌زدگی، استعمار و استبداد را پی گرفتند. نمونه آن مقاومت مردم در برابر اشغال بوشهر از سوی انگلیس و ملی‌شدن صنعت نفت بود.
الهه‌سادات بدیع‌زادگان
انتهای پیام
