ریشه‌های کیفیت و بهره‌وری در آموزه‌های اسلامی
اسلام با دیدگاهی جامع، بهره‌وری را صرفاً در چارچوب مادی تعریف نمی‌کند، بلکه آن را درست انجام‌دادن کار درست می‌داند که تلفیقی از کارایی (بهره‌وری از منابع) و اثربخشی (تحقق اهداف متعالی) است که اوج این نگاه را می‌توان در سوره عصر، منشور بهره‌وری قرآن کریم مشاهده کرد.
در عصر حاضر، مفاهیمی چون کیفیت و بهره‌وری، ارکان اساسی توسعه اقتصادی و مدیریتی شناخته می‌شوند. استانداردهای جهانی مانند ایزو ۹۰۰۱، کیفیت را میزان برآورده‌شدن الزامات و بهره‌وری را حاصل رابطه میان اثربخشی و کارایی تعریف می‌کنند. در عصر کنونی، سازمان‌های بین‌المللی، بهره‌وری و کیفیت را موتور محرک اقتصاد و صنعت می‌دانند؛ اما آیا این مفاهیم مدرن در متون و سیره عملی اسلامی نیز دارای پیشینه و جایگاهی هستند؟ با توجه به اینکه نگرش اسلام به فعالیت‌های اقتصادی، فقط به سود مادی محدود نمی‌شود و ابعاد معنوی و اخلاقی را دربرمی‌گیرد، در این صورت آیا می‌توان اصلی کلی با عنوان «تأکید بر کیفیت و بهره‌وری» را در کنار دیگر اصول اقتصادی اسلام جای داد؟
بررسی واژگان کلیدی در قرآن کریم، مانند حکیم، احکم و حکمت، حاکی از آن است که مفهوم سنجیدگی، استواری و استحکام در متن جهان‌بینی اسلامی قرار دارد. این مفاهیم فقط به عرصه حکومت و قضاوت محدود نیست، بلکه در قلمرو عمل و رفتار فردی نیز جاری است. در میان متون روایی، اصطلاحاتی چون اتقان، استحکام و احسان‌العمل به چشم می‌خورد که می‌توان آن‌ها را معادل معنایی کیفیت در ادبیات مدرن دانست.
متأسفانه باید اذعان کرد که این گنجینه روایی، آنچنان که باید، مورد توجه فقها و مفسران قرار نگرفته و به قاعده فراگیر فقهی و اخلاقی تبدیل نشده است؛ برای نمونه، در روایتی مشهور، پیامبر اکرم(ص) هنگام چیدن خشت‌های لحد، بر اتقان و احکام کار تأکید کرده است. بعضی از تفاسیر این توصیه را صرفاً به همان مورد خاص قواعد دفن میت محدود کرده‌اند، در حالی که اشاره پیامبر(ص) به کاری به ظاهر پیش‌پاافتاده، در حقیقت بیانگر جهان‌شمولی اصل اتقان است؛ یعنی حتی در کوچک‌ترین و کم‌اهمیت‌ترین امور نیز باید بر استحکام عمل پای فشرد.
روایات متعددی بر جایگاه رفیع اتقان عمل در منظومه فکری اسلام مهر تأیید می‌زند. در حدیثی از پیامبر(ص) آمده است: «إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یُحِبُّ إِذَا عَمِلَ أَحَدُکُمْ عَمَلًا أَنْ یُتْقِنَهُ؛ خداوند دوست دارد هنگامی که یکی از شما کاری انجام می‌دهد، آن را محکم و استوار کند.» در روایتی دیگر، ایشان شرط ورود به بهشت را عمل متقن می‌داند و هنگامی که پرسیده می‌شود «عمل متقن چیست؟» پاسخ می‌دهد: «العَمَلُ المُحْکَم؛ عمل استوار و بی‌نقص.» امام صادق(ع) نیز در تبیین احسان‌العمل (نیکی در انجام کار) می‌فرماید: «اگر نماز می‌گزاری، رکوع و سجودش را به نیکی به جای آور و اگر روزه می‌گیری، از هر آنچه آن را باطل می‌کند، پرهیز کن.»
این روایات به‌وضوح نشان می‌دهد که احسان دو معنای مکمل دارد؛ نخست، نیکی‌کردن به دیگران و دوم، نیکی به عمل که چیزی جز انجام درست، دقیق و باکیفیت آن نیست؛ بنابراین اتقان و استحکام عمل، مصداقی بارز از احسان‌العمل محسوب می‌شود. از جمع‌بندی این روایات می‌توان دریافت که این واژه‌های قرآنی دربردارنده مؤلفه‌های اصلی کیفیت و بهره‌وری هستند: رعایت اصول منطقی کار، پرهیز از آسیب‌ها، هماهنگی اجزا با هدف کلان و به‌کارگیری دانایی و دوراندیشی در تمام مراحل.
تمدن‌سازی بر مدار کیفیت
هنر دولت‌های بزرگ تمدنی، همواره مدیریت و نظارت بر اقتصاد و هدایت رشد و توسعه در دو بعد کمی (افزایش تولید) و کیفی (بهینه‌سازی محصولات) بوده است. قرآن کریم دولت حضرت سلیمان(ع) را الگویی درخشان از این نوع حکمرانی معرفی می‌کند. این دولت نه‌تنها از دانش و تجربه انسان‌ها، بلکه از همه موجودات و منابع در دسترس، برای افزایش کمی و ارتقای کیفی تولیدات بهره می‌برد. تمدن بزرگ سلیمانی بر دانش‌ها و مهارت‌هایی متکی بود که موجبات بهینه‌سازی تولیدات را فراهم می‌آورد. توجه همزمان به اتقان و استحکام و زیبایی و هنر در سازه‌ها، امری بود که در این دولت مورد تأکید قرار داشت. خداوند در قرآن گزارش می‌کند که آن حضرت با بهره‌گیری از مهارت‌های کارگران فنی و هنرمند، توانست آبگینه‌ها، قصرهای بلورین و سازه‌هایی بیافریند که حیرت هر ناظری را برمی‌انگیخت. (سوره نمل، آیه ۴۴)
هدف از این اقدام، نمایش قدرت یک تمدن توحیدی، شکوفا و پیشرفته اقتصادی بود؛ تمدنی که منابع خام را با استفاده از دانش فنی روز، به زیباترین، مستحکم‌ترین و بهترین شکل ممکن تبدیل می‌کرد: «أَنِ اعْمَلْ سَابِغَاتٍ وَقَدِّرْ فِي السَّرْدِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا إِنِّي بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ؛ و به او گفتیم که زره‌های فراخ بساز و حلقه‌های آن را متناسب و هماهنگ اندازه‌گیری کن و تو و خاندان و قومت کار شایسته انجام دهید، یقیناً من به آنچه انجام می‌دهید، بینا هستم.» (سوره سبأ، آیه ۱۲)
«وَلِسُلَيْمَانَ الرِّيحَ غُدُوُّهَا شَهْرٌ وَرَوَاحُهَا شَهْرٌ وَأَسَلْنَا لَهُ عَيْنَ الْقِطْرِ وَمِنَ الْجِنِّ مَنْ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَمَنْ يَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّعِيرِ؛ و باد را برای سلیمان مسخر و رام کردیم که رفتن صبحگاهش به اندازه یک ماه و رفتن شامگاهش به اندازه یک ماه بود و چشمه مس را برای او روان کردیم و گروهی از جن به اذن پروردگارش نزد او کار می‌کردند و هر کدام از آنان از فرمان ما سرپیچی می‌کرد، از عذاب سوزان به او می‌چشاندیم.» (سوره سبأ، آیه ۱۳)
از منظر قرآن، نشانه‌های بارز جامعه‌ای تمدنی را می‌توان از میزان عمران و آبادانی آن و همچنین از بهره‌مندی هوشمندانه از تمامی ظرفیت‌های علمی، اقتصادی و انسانی آن شناخت. جامعه‌ای که قادر به تولید بهترین و زیباترین محصولات و سازه‌ها باشد، گام بلندی به سوی شکل‌گیری یک تمدن انسانی باشکوه برداشته است.
موانع بهره‌وری در اسلام
بهره‌وری به استفاده درست و حداکثری از منابع و سرمایه‌های انسانی و غیرانسانی تعبیر می‌شود. استفاده بهینه از امکانات، گام بلندی برای دستیابی به شرایط اقتصادی مطلوب و تأمین ملزومات اساسی جامعه است. در این مسیر، رشد بهره‌وری عمدتاً از طریق شناسایی ظرفیت‌های موجود، حذف موانع و تقویت راهکارهایی میسر خواهد شد که به استفاده بهتر از منابع منجر می‌شود.
با این حال، یکی از موانع عظیم پیش روی بهره‌وری در جامعه مدرن، پدیده مصرف‌گرایی است. متأسفانه امروزه با تبلیغات گسترده و هدفمند، مصرف کالاهای غیرضروری و تشریفاتی، از خوراکی و پوشاک گرفته تا امکانات لوکس، به هنجار تبدیل شده است. این فرآیند که با انگیزه کسب سودهای کلان، از سوی گروه‌های خاصی ترویج می‌شود، نه‌تنها بهره‌وری را تضعیف می‌کند، بلکه ارزش‌های اجتماعی را به سمت تجمل‌گرایی و اسراف سوق می‌دهد. این رویکرد در تقابل کامل با روحیه قناعت و عقلانیت اقتصادی است که از پایه‌های اخلاق بهره‌وری در اسلام محسوب می‌شود.
سوره عصر؛ منشور جامع بهره‌وری
اسلام با دیدگاهی جامع، بهره‌وری را صرفاً در چارچوب مادی تعریف نمی‌کند، بلکه آن را درست انجام‌دادن کار درست می‌داند که تلفیقی از کارایی (بهره‌وری از منابع) و اثربخشی (تحقق اهداف متعالی) است. اوج این نگاه را می‌توان در سوره عصر، منشور بهره‌وری قرآن کریم مشاهده کرد. پیام این سوره در چند محور کلیدی خلاصه می‌شود:
بهره‌وری از زمان: سوگند قرآن به عصر (روزگار)، نشان‌دهنده ارزش زمان و عمر به‌مثابه سرمایه غیرقابل بازگشت زندگی است. اولین گام بهره‌وری، برنامه‌ریزی برای استفاده بهینه از این منبع محدود به‌شمار می‌رود.
ایمان به‌مثابه موتور محرکه: در سوره عصر، ایمان، نیروی محرکه و منبع انگیزه‌بخش انسان معرفی شده است. این ایمان که از طریق عبادت‌های آگاهانه تقویت می‌شود و با یقین به اوج می‌رسد، بهره‌وری را در تمام افکار، گفتار و کردار فرد جاری می‌کند و افزایشی بی‌حد و مرز به آن می‌بخشد.
تجلی بهره‌وری در عمل صالح: ثمره بهره‌وری ایمان در عمل صالح متجلی می‌شود. عمل صالح و خالصانه هم بهره‌وری فردی را ارتقا می‌دهد و هم عاملی برای افزایش بهره‌وری اجتماعی است.
حق و صبر: مؤمنان بهره‌ور با دو ویژگی «تواصوا بالحق» (سفارش یکدیگر به حق) و «تواصوا بالصبر» (سفارش یکدیگر به شکیبایی) شناخته می‌شوند. آنان نه‌تنها خود در مسیر حق گام می‌گذارند و برونداد‌هایی درست، متقن و خالصانه دارند، بلکه دیگران را نیز به آن سفارش می‌کنند. در این آیه تلویحاً به نقش امر به معروف و نهی از منکر در دستیابی به کیفیت و بهره‌وری در امور اشاره شده است. از سوی دیگر، مؤمنان بهره‌ور صبر را در وجود خود پرورش می‌دهند و در برابر مشکلات، استوار و مقاوم هستند. از آنجایی که موفقیت و فتح قله‌های رفیع در پس تحمل مشکلات و تلاشی بی‌وقفه جای گرفته است، صبر و بردباری، یکی از کلیدی‌ترین ضروریات تحقق اتقان عمل و بهره‌وری کامل محسوب می‌شود و سوره عصر با بیان این ویژگی‌ها در آیات پایانی خود، الگویی کامل از انسان بهره‌ور ترسیم می‌کند.
نقدی بر آخرت‌گرایی معیشت‌گریز
یکی از موانع تاریخی در تحقق فرهنگ بهره‌وری و کیفیت در میان مسلمانان، رواج رویکردی است که می‌توان آن را «آخرت‌گرایی معیشت‌گریز» نامید. در این نگاه، ادبیات دینی به‌گونه‌ای تفسیر شده است که گویی فرامین الهی و دستورات مربوط به کسب‌وکار، سیر در زمین و بهره‌مندی از مواهب دنیا آنچنان اهمیت ندارد؛ حال آنکه در دنیایی که مزرعه آخرت است، بی‌توجهی به آبادانی آن، در حقیقت، محروم‌کردن انسان‌ها از ثمرات اخروی است. نتیجه این بی‌توجهی، غفلت از مزرعه دنیا و نرسیدن به بذر آخرت خواهد بود. تحقق سنت حیات‌بخش کیفیت و بهره‌وری، نیازمند تغییر نگرش نسبت به قداست کار، نهادینه‌سازی فرهنگ محکم‌کاری، تجربه‌اندوزی، مشورت و همچنین مقابله هوشمندانه با فرهنگ‌های مخرب است. احیای این مفاهیم نه‌تنها موجب ارتقای اقتصادی می‌شود، بلکه تحقق عینی‌تری از دینداری را در عرصه زندگی فردی و اجتماعی به ارمغان می‌آورد.
انتهای پیام
