به مناسبت سالروز سعدی؛
وجود 102 آیه قرآن و هفتاد حدیث نبوی در گلستان/تأثیر آموزه‌های اخلاقی سعدی بر فرهنگ ایرانیان
گروه فرهنگی: استاد زبان و ادبیات پارسی در رابطه با تأثیر سعدی بر فرهنگ ایرانیان به برخی دیگر از آثار سعدی اشاره کرد و افزود: بسیاری از سخنان سعدی سرشار از آموزه‌های اخلاقی و دینی است می‌توان گفت، گلستان سعدی از 102 آیه قرآن و هفتاد حدیث نبوی بهره‌گرفته است.
غلام‌عباس سعیدی، استاد زبان و ادبیات پارسی، سعدی‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان رضوی، به بیان مشخصه‌های عرفان و اخلاق اسلامی در آثار سعدی شیرازی پرداخت.
سعیدی سخنانش را با توضیحی پیرامون روح حاکم بر اشعار سعدی آغاز و بیان کرد: «منت خدای را عز و جل که طاعتش موجب قربت است و به شکر اندرش مزید نعمت». اغراق نیست اگر بگوییم کتاب گلستان معروف‌ترین و به گمان افراد بسیاری، بهترین اثر منثور در زبان و ادب فارسی است.
وی با اشاره به اینکه هدف اصلی سعدی از نوشتن کتاب گلستان تربیتی نبوده، افزود: امّا در طول تاریخ به عنوان یک کتاب تربیتی در مراکز آموزشی مورد توجّه قرار گرفته است و در گذشته بسیاری از علاقه‌مندان در حفظ این کتاب می‌کوشیدند.
این سعدی‌شناس با اشاره به نگارش گلستان در سال 656 هجری قمری به سخن سعدی در این‌باره اشاره کرد و با اشاره به نام‌گذاری باب‌های این کتاب، افزود: سعدی در این‌باره گفته است:
در آن مدت که ما را وقت خوش بود
ز هجرت ششصد و پنجاه و شش بود
سعیدی بیان کرد: گلستان یک دیباچه و هشت باب دارد که به ترتیب عبارتند از باب‌های «در سیرت پادشاهان»، « در اخلاق درویشان»، «در فضیلت قناعت»، «در فواید خاموشی»، «در عشق و جوانی»، «در ضعف و پیری»، «در تأثیر تربیت» و بابی در «آداب صحبت»؛ نثر گلستان مسجع، یعنی آهنگین و محتوای اصلی بسیاری از باب‌ها حکایت است و همچنین اشعار فارسی و عربی، آیات و روایات، اخبار و امثال، نکات تاریخی، سخنان پندآموز، لطیفه‌های دلنشین و ... در جای جای گلستان دیده می‌شود.
بوستان؛ قالب حماسی، موضوع تربیتی
استاد زبان و ادبیات پارسی با اشاره به سرایش بوستان در 655 قمری در قالب مثنوی و بحر متقارب به وزن شاهنامه فردوسی، اظهار کرد: بحر متقارب برای سرودن حماسه‌های ملی به کار می‌رفته اما بوستان که به این بحر سروده شده است، حماسی نیست بلکه یک کتاب اخلاقی و تربیتی است.
وی ادامه داد: توجه به نام‌گذاری باب‌های بوستان سعدی نیز خود گواه توجه این شاعر به مباحث تربیتی است؛ بوستان دارای 10 باب «عدل و انصاف»، «احسان»، «عشق، شور و مستی»، «تواضع و فروتنی»، «تسلیم و رضا»، «قناعت»، «تربیت»، «شکر بر عافیت»، «توبه و راه صواب» و «مناجات» است.
سعدی و عرفان اسلامی
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به آموزه‌ها و مفاهیم عرفانی در آثار سعدی، ابراز کرد: سعدی در قرن هفتم یعنی در دوره اوج اندیشه‌های عرفانی می‌زیسته است و بر همین اساس، بدیهی است که بازتابی از آموزه‌ها و مفاهیم عرفانی را در آثار او می‌بینیم.
سعیدی با اظهار این مطلب که گرایش عرفانی سعدی بیشتر در بوستان و در غزلیّات نمود یافته است، ادامه داد: او در جایی از بوستان خود را «منزل‌شناس»، شاید به معنای عارف می‌خواند و می‌گوید:
به راه تکلف مرو سعدیا
اگر صدق داری بیار و بیا
تو منزل‌شناسی و شه راهرو
تو حق گوی و خسرو حقایق شنو
غرض نقشی است کز ما باز ماند
که گیتی را نمی‌بینم بقایی
مگر صاحب‌دلی روزی به رحمت
کند بر حال درویشان دعایی
و در جایی دیگر در حالی‌که خرقه‌پوش است با دوستان به «خرماستان» می‌رود و می‌گوید:
تنی چند در خرقه راستان
گذشتیم بر طرف خرماستان
وی با اشاره به سخنان جامی در «نفحات‌الانس» درباره شاگردی سعدی نزد عارفان بزرگی مانند، سهروردی و مولانا گفت و اضافه کرد: شاید ابیات زیر در بوستان، اشاره به شیخ شهاب‌الدین سهروردی داشته باشد:
مقالات مردان به مردی شنو
نه از سعدی از سهروردی
مرا شیخ دانای مرشد شهاب
دو اندرز فرمود بر روی آب
یکی آنکه در نفس خودبین مباش
دگر آنکه در خلق بدبین مباش
این سعدی‌شناس با اشاره به اینکه جامی حتی برای سعدی کراماتی نیز نوشته است، عنوان کرد: باب‌های بوستان به عناوین عرفانی و سعدی از اصطلاحات عرفانی در بوستان بهره گرفته است به عنوان مثال در آغاز بوستان، سعدی در توحید خداوند داد سخن داده و با بهره‌گرفتن از اصطات عرفانی، خدا را محور تمام هستی دیده است؛ سعدی می‌گوید:
به نام خداوند جان آفرین
حکیم سخن در زبان آفرین
خداوند بخشنده دستگیر
کریم خطابخش پوزش‌پذیر
عزیزی که هر کز درش سر بتافت
به هر در که شد هیچ عزت نیافت
ادیم زمین، سفره عام اوست
چه دشمن بر این خوان یغما، چه دوست
وگر بر جفا پیشه بشتافتی
که از دست قهرش امان یافتی؟
بری، ذاتش از تهمت ضد و جنس
غنی، ملکش از طاعت جن و انس
پرستار امرش همه چیز و کس
بنی‌آدم و مرغ و مور و مگس
چنان پهن‌خوان کرم گسترد
که سیمرغ در قاف قسمت خورد
مر او را رسد کبریا و منی
که ملکش قدیم است و ذاتش غنی
چه شب‌ها نشستم در این سیر، گم
که دهشت گرفت آستینم که قم
محیط است علم ملک بر بسیط
قیاس تو بر وی نگردد محیط
نه ادراک در کنه ذاتش رسد
نه فکرت به غور صفاتش رسد
توان در بلاغت به سحبان رسید
نه در کنه بی‌چون سبحان رسید
که خاصان در این ره فرس رانده اند
به لااحصی از تگ فرومانده‌اند
نه هر جای مرکب توان تاختن
که جاها سپر باید انداختن
وگر سالکی محرم راز گشت
ببندند بر وی در بازگشت
کسی را در این بزم ساغر دهند
که داروی بی‌هوشیش در دهند
تأمل در آیینه دل کنی
صفایی بتدریج حاصل کنی
مگر بویی از عشق مستت کند
طلبکار عهد الستت کند
به پای طلب ره بدان جا بری
وزان جا به بال محبت پری
بدرد یقین پرده‌های خیال
نماند سراپرده الا جلال
دگر مرکب عقل را پویه نیست
عنانش بگیرد تحیر که بیست
در این بحر جز مرد داعی نرفت
گم آن شد که دنبال راعی نرفت
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی سعدی را معلم اخلاق و نصیحت‌گر همگان دانست و با اشاره به نصیحت‌های سعدی به پادشاه زمان، بیان کرد: سعدی پادشاه زمان را این‌گونه نصیحت می‌کند:
به نوبتند ملوک اندر این سپنج سرای
کنون که نوبت توست ای ملک به عدل گرای
چه مایه بر سر این ملک سروران بودند
چو دور عمر به سر شد در آمدند ز پای
وی همچنین اضافه کرد: شاعری که پادشاهی به نام قزل‌ارسلان را این‌گونه در مدح از آسمان‌ها گذرانده که
نه کرسیِ فلک نهد اندیشه زیر پای
تا بوسه بر رکاب قزل ارسلان زند
او را به نصیحت می‌گیرد که
چه حاجت که نه کرسی آسمان
نهی پیش پای قزل ارسلان
استاد زبان و ادبیات پارسی با اظهار این مطلب که آثار سعدی بسیار متأثر از اندیشه دینی و اسلامی است، بیان کرد: طبق نظر استاد موید شیرازی 102 آیۀ قرآن و هفتاد حدیث نبوی بر سراسر کتاب گلستان پرتو افکنده است.
وی آثار سعدی را آینه روشن و تمام‌نمای آموزه‌های دینی برشمرد و اظهار کرد: سعدی بسیاری از آموزه‌های اسلامی را به زیبایی بیان کرده است که به عنوان نمونه می‌توان به موضوع «ترساندن از قیامت» اشاره کرد که می‌گوید:
ز گوش پنبه برون آر و داد خلق بده
وگر تو می‌ندهی داد روز دادی هست
و یا «تاثیر آه مظلوم» که در این‌باره می‌گوید:
حذر کن ز درد درون‌های ریش
که آهی جهانی به هم بر کند
دوری از «مردمآزاری» نیز یکی دیگر از این موارد است هم‌چنان که سعدی می‌گوید:
ای زبردست زیردست آزار
گرم تا کی بماند این دستار
به چه کار آیدت جهان‌داری
مردنت به که مردمآزاری
سعیدی به برخی دیگر از نمودهای آموزه‌های اسلامی در آثار سعدی اشاره کرد و افزود: سعدی درباره «نیکویی با مردم» می‌گوید:
در آن مدت که ما را وقت خوش بود
ز هجرت ششصد و پنجاه و شش بود
سعیدی بیان کرد: گلستان یک دیباچه و هشت باب دارد که به ترتیب عبارتند از باب‌های «در سیرت پادشاهان»، « در اخلاق درویشان»، «در فضیلت قناعت»، «در فواید خاموشی»، «در عشق و جوانی»، «در ضعف و پیری»، «در تأثیر تربیت» و بابی در «آداب صحبت»؛ نثر گلستان مسجع، یعنی آهنگین و محتوای اصلی بسیاری از باب‌ها حکایت است و همچنین اشعار فارسی و عربی، آیات و روایات، اخبار و امثال، نکات تاریخی، سخنان پندآموز، لطیفه‌های دلنشین و ... در جای جای گلستان دیده می‌شود.
بوستان؛ قالب حماسی، موضوع تربیتی
استاد زبان و ادبیات پارسی با اشاره به سرایش بوستان در 655 قمری در قالب مثنوی و بحر متقارب به وزن شاهنامه فردوسی، اظهار کرد: بحر متقارب برای سرودن حماسه‌های ملی به کار می‌رفته اما بوستان که به این بحر سروده شده است، حماسی نیست بلکه یک کتاب اخلاقی و تربیتی است.
وی ادامه داد: توجه به نام‌گذاری باب‌های بوستان سعدی نیز خود گواه توجه این شاعر به مباحث تربیتی است؛ بوستان دارای 10 باب «عدل و انصاف»، «احسان»، «عشق، شور و مستی»، «تواضع و فروتنی»، «تسلیم و رضا»، «قناعت»، «تربیت»، «شکر بر عافیت»، «توبه و راه صواب» و «مناجات» است.
سعدی و عرفان اسلامی
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به آموزه‌ها و مفاهیم عرفانی در آثار سعدی، ابراز کرد: سعدی در قرن هفتم یعنی در دوره اوج اندیشه‌های عرفانی می‌زیسته است و بر همین اساس، بدیهی است که بازتابی از آموزه‌ها و مفاهیم عرفانی را در آثار او می‌بینیم.
سعیدی با اظهار این مطلب که گرایش عرفانی سعدی بیشتر در بوستان و در غزلیّات نمود یافته است، ادامه داد: او در جایی از بوستان خود را «منزل‌شناس»، شاید به معنای عارف می‌خواند و می‌گوید:
به راه تکلف مرو سعدیا
اگر صدق داری بیار و بیا
تو منزل‌شناسی و شه راهرو
تو حق گوی و خسرو حقایق شنو
غرض نقشی است کز ما باز ماند
که گیتی را نمی‌بینم بقایی
مگر صاحب‌دلی روزی به رحمت
کند بر حال درویشان دعایی
و در جایی دیگر در حالی‌که خرقه‌پوش است با دوستان به «خرماستان» می‌رود و می‌گوید:
تنی چند در خرقه راستان
گذشتیم بر طرف خرماستان
وی با اشاره به سخنان جامی در «نفحات‌الانس» درباره شاگردی سعدی نزد عارفان بزرگی مانند، سهروردی و مولانا گفت و اضافه کرد: شاید ابیات زیر در بوستان، اشاره به شیخ شهاب‌الدین سهروردی داشته باشد:
مقالات مردان به مردی شنو
نه از سعدی از سهروردی
مرا شیخ دانای مرشد شهاب
دو اندرز فرمود بر روی آب
یکی آنکه در نفس خودبین مباش
دگر آنکه در خلق بدبین مباش
این سعدی‌شناس با اشاره به اینکه جامی حتی برای سعدی کراماتی نیز نوشته است، عنوان کرد: باب‌های بوستان به عناوین عرفانی و سعدی از اصطلاحات عرفانی در بوستان بهره گرفته است به عنوان مثال در آغاز بوستان، سعدی در توحید خداوند داد سخن داده و با بهره‌گرفتن از اصطات عرفانی، خدا را محور تمام هستی دیده است؛ سعدی می‌گوید:
به نام خداوند جان آفرین
حکیم سخن در زبان آفرین
خداوند بخشنده دستگیر
کریم خطابخش پوزش‌پذیر
عزیزی که هر کز درش سر بتافت
به هر در که شد هیچ عزت نیافت
ادیم زمین، سفره عام اوست
چه دشمن بر این خوان یغما، چه دوست
وگر بر جفا پیشه بشتافتی
که از دست قهرش امان یافتی؟
بری، ذاتش از تهمت ضد و جنس
غنی، ملکش از طاعت جن و انس
پرستار امرش همه چیز و کس
بنی‌آدم و مرغ و مور و مگس
چنان پهن‌خوان کرم گسترد
که سیمرغ در قاف قسمت خورد
مر او را رسد کبریا و منی
که ملکش قدیم است و ذاتش غنی
چه شب‌ها نشستم در این سیر، گم
که دهشت گرفت آستینم که قم
محیط است علم ملک بر بسیط
قیاس تو بر وی نگردد محیط
نه ادراک در کنه ذاتش رسد
نه فکرت به غور صفاتش رسد
توان در بلاغت به سحبان رسید
نه در کنه بی‌چون سبحان رسید
که خاصان در این ره فرس رانده اند
به لااحصی از تگ فرومانده‌اند
نه هر جای مرکب توان تاختن
که جاها سپر باید انداختن
وگر سالکی محرم راز گشت
ببندند بر وی در بازگشت
کسی را در این بزم ساغر دهند
که داروی بی‌هوشیش در دهند
تأمل در آیینه دل کنی
صفایی بتدریج حاصل کنی
مگر بویی از عشق مستت کند
طلبکار عهد الستت کند
به پای طلب ره بدان جا بری
وزان جا به بال محبت پری
بدرد یقین پرده‌های خیال
نماند سراپرده الا جلال
دگر مرکب عقل را پویه نیست
عنانش بگیرد تحیر که بیست
در این بحر جز مرد داعی نرفت
گم آن شد که دنبال راعی نرفت
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی سعدی را معلم اخلاق و نصیحت‌گر همگان دانست و با اشاره به نصیحت‌های سعدی به پادشاه زمان، بیان کرد: سعدی پادشاه زمان را این‌گونه نصیحت می‌کند:
به نوبتند ملوک اندر این سپنج سرای
کنون که نوبت توست ای ملک به عدل گرای
چه مایه بر سر این ملک سروران بودند
چو دور عمر به سر شد در آمدند ز پای
وی همچنین اضافه کرد: شاعری که پادشاهی به نام قزل‌ارسلان را این‌گونه در مدح از آسمان‌ها گذرانده که
نه کرسیِ فلک نهد اندیشه زیر پای
تا بوسه بر رکاب قزل ارسلان زند
او را به نصیحت می‌گیرد که
چه حاجت که نه کرسی آسمان
نهی پیش پای قزل ارسلان
استاد زبان و ادبیات پارسی با اظهار این مطلب که آثار سعدی بسیار متأثر از اندیشه دینی و اسلامی است، بیان کرد: طبق نظر استاد موید شیرازی 102 آیۀ قرآن و هفتاد حدیث نبوی بر سراسر کتاب گلستان پرتو افکنده است.
وی آثار سعدی را آینه روشن و تمام‌نمای آموزه‌های دینی برشمرد و اظهار کرد: سعدی بسیاری از آموزه‌های اسلامی را به زیبایی بیان کرده است که به عنوان نمونه می‌توان به موضوع «ترساندن از قیامت» اشاره کرد که می‌گوید:
ز گوش پنبه برون آر و داد خلق بده
وگر تو می‌ندهی داد روز دادی هست
و یا «تاثیر آه مظلوم» که در این‌باره می‌گوید:
حذر کن ز درد درون‌های ریش
که آهی جهانی به هم بر کند
دوری از «مردمآزاری» نیز یکی دیگر از این موارد است هم‌چنان که سعدی می‌گوید:
ای زبردست زیردست آزار
گرم تا کی بماند این دستار
به چه کار آیدت جهان‌داری
مردنت به که مردمآزاری
سعیدی به برخی دیگر از نمودهای آموزه‌های اسلامی در آثار سعدی اشاره کرد و افزود: سعدی درباره «نیکویی با مردم» می‌گوید:
خواهی که خدای بر تو بخشد
با خلق خدای کن نکویی
و همچنین درباره توکل بیان می‌کند:
«چندان که تعلق خاطر آدمی‌زاد است به روزی اگر به روزی ده بودی به مقام از ملائکه در گذشتی که البته ذکر تمام این موارد در این مجال نمی‌گنجد».
این سعدی‌شناس در رابطه با تأثیر سعدی بر فرهنگ ایرانیان به برخی دیگر از آثار سعدی اشاره کرد و ادامه داد: بسیاری از سخنان سعدی که سرشار از آموزه‌های اخلاقی و دینی است به صورت تکیه کلام و ضرب‌المثل بر ذهن، زبان، اندیشه و رفتار ما ایرانیان از گذشته تاکنون تأثیر گذاشته است که به برخی از موارد اشاره می‌شود:
ابر و باد و مه خورشید و فلک در کارند
تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری
با خلق خدای کن نکویی
و همچنین درباره توکل بیان می‌کند:
«چندان که تعلق خاطر آدمی‌زاد است به روزی اگر به روزی ده بودی به مقام از ملائکه در گذشتی که البته ذکر تمام این موارد در این مجال نمی‌گنجد».
این سعدی‌شناس در رابطه با تأثیر سعدی بر فرهنگ ایرانیان به برخی دیگر از آثار سعدی اشاره کرد و ادامه داد: بسیاری از سخنان سعدی که سرشار از آموزه‌های اخلاقی و دینی است به صورت تکیه کلام و ضرب‌المثل بر ذهن، زبان، اندیشه و رفتار ما ایرانیان از گذشته تاکنون تأثیر گذاشته است که به برخی از موارد اشاره می‌شود:
ابر و باد و مه خورشید و فلک در کارند
تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری
دروغ مصلحت آمیز به که راستی فتنه انگیز
تا مرد سخن نگفته باشد عیب و هنرش نهفته باشد
ده درویش در گلیمی بخسبند و دو پادشاه در اقلیمی نگنجند
پسر نوح با بدان بنشست
خاندان نبوتش گم شد
سگ اصحاب کهف روزی چند
پی نیکان گرفت و مردم شد
بنی آدم اعضای یکدیگرند
که در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوی به درد آورد روزگار
دگر عضو ها را نماند قرار
تو کز محنت دیگران بی غمی
نشاید که نامت نهند آدمی
دوست مشمار آنکه در نعمت زند
لاف یاری و برادر خواندگی
دوست آن دانم که گیرد دست دوست
در پریشان حالی و در ماندگی
هرکه عیب دگران پیش تو آورد و شمرد
بی گمان عیب تو پیش دگران خواهد برد
لقمان را گفتند : ادب از که آموختی گفت از بی ادبان ...
بنی آدم سرشت از خاک دارد
اگر خاکی نباشد آدمی نیست
نه چندان بخور کز دهانت برآید
نه چندان که از ضعف جانت بر آید
پادشاهی پسر به مکتب داد
لوح سیمینش بر کنار نهاد
بر سر لوح او نبشته به زر
جور استاد به ز مهر پدر
به کارهای گران مرد کار دیده فرست
که شیر شرزه درآرد بزیر خم کمند
وی در همین راستا اضافه کرد: علاوه بر تمام این موارد، شاعران و نویسندگان توانمندی در دوره‌های مختلف با تقلید از گلستان چه از جهت سبک و چه از جهت محتوا، آثار ارزشمندی خلق کرده‌اند انگار صدای سعدی که سرشار از آموزه‌های دینی و مذهبی است، بارها و بارها زیر این گنبد دوار پیچیده، بر ذهن و زبان ما ساری و جاری شده و بر نگرش و رفتار ما تأثیر گذاشته است.
تا مرد سخن نگفته باشد عیب و هنرش نهفته باشد
ده درویش در گلیمی بخسبند و دو پادشاه در اقلیمی نگنجند
پسر نوح با بدان بنشست
خاندان نبوتش گم شد
سگ اصحاب کهف روزی چند
پی نیکان گرفت و مردم شد
بنی آدم اعضای یکدیگرند
که در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوی به درد آورد روزگار
دگر عضو ها را نماند قرار
تو کز محنت دیگران بی غمی
نشاید که نامت نهند آدمی
دوست مشمار آنکه در نعمت زند
لاف یاری و برادر خواندگی
دوست آن دانم که گیرد دست دوست
در پریشان حالی و در ماندگی
هرکه عیب دگران پیش تو آورد و شمرد
بی گمان عیب تو پیش دگران خواهد برد
لقمان را گفتند : ادب از که آموختی گفت از بی ادبان ...
بنی آدم سرشت از خاک دارد
اگر خاکی نباشد آدمی نیست
نه چندان بخور کز دهانت برآید
نه چندان که از ضعف جانت بر آید
پادشاهی پسر به مکتب داد
لوح سیمینش بر کنار نهاد
بر سر لوح او نبشته به زر
جور استاد به ز مهر پدر
به کارهای گران مرد کار دیده فرست
که شیر شرزه درآرد بزیر خم کمند
وی در همین راستا اضافه کرد: علاوه بر تمام این موارد، شاعران و نویسندگان توانمندی در دوره‌های مختلف با تقلید از گلستان چه از جهت سبک و چه از جهت محتوا، آثار ارزشمندی خلق کرده‌اند انگار صدای سعدی که سرشار از آموزه‌های دینی و مذهبی است، بارها و بارها زیر این گنبد دوار پیچیده، بر ذهن و زبان ما ساری و جاری شده و بر نگرش و رفتار ما تأثیر گذاشته است.
