تعریف امام موسی صدر از خلیفه‌اللهی

به گزارش ایکنا؛ چهارمین جلسه تفسیر قرآن امام موسی صدر با ارائه شریف لک‌زایی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، شب گذشته، 9 اردیبهشت‌ماه، به صورت مجازی برگزار شد که یکی از موضوعات مطرح شده در این جلسه بررسی نگاه تفسیری امام موسی صدر به آیه

سؤال اصلی که امام موسی صدر می‌خواهد به آن پاسخ دهد این است که چرا انسان آفریده شد، داستان آفرینش انسان چیست و دلیل اعتراض فرشتگان چه بود؟ برای بحث‌های دیگری که می‌خواهیم مطرح کنیم این بحث مهم است و امام نیز از نقطه مهمی شروع کرده‌اند. در آیه دارد که خدا اراده کرده که جانشینی در زمین قرار دهد، اما اولاً باید دید که مفهوم زمین چیست؟ امام یک مفهوم وسیعی از زمین اراده می‌کند که زمین در برابر آسمان و در برابر ستارگان است و افق و مکان‌های مادی و ابعاد مادی انسان را دربرمی‌گیرد و لذا حیطه نفوذ و گستره اختیارات جانشین خداوند خیلی زیاد است و طبیعتاً خیلی از فضاها و محیط‌ها را شامل می‌شود.

انسان باید اهداف خدا را اجرا کند

اما چه کسی شایستگی جانشینی دارد؟ کسی که مسئول و آگاه باشد و در حقیقت به نوعی مسئولانه و آگاهانه رفتار کند و طبیعتاً جانشین می‌خواهد اهداف کسی که او را به جانشینی انتخاب کرده دنبال کند و لذا انسان باید اهداف خدا را اجرا کند. خداوند این تصمیم را گرفته و می‌خواهد جانشین را انتخاب کند، اما چرا به انسان این امکان جانشینی را داده و چرا فرشتگان اعتراض می‌کنند؟ دلیل اعتراض این بود که این انسان توانایی انجام خیر و شر را دارد و انسان می‌تواند بین امور خیر و شر انتخاب کند.

بنابراین مسئولیتش نیز از اینجا ناشی می‌شود. وقتی مسئولیت پیدا کرد، به این معنا است که قدرت انتخاب‌گری بین خیر و شر دارد و دلیل اعتراض فرشتگان نیز همین است که آنان به خدا اعتراض می‌کنند که ما داریم تو را ستایش می‌کنیم، اما چرا این انسان را می‌آفرینی که قدرت انتخاب دارد؟ پس دلیل اعتراضشان توانایی انسان در انتخاب خیر و شر است.

چگونه انسان توانایی غلبه بر موجودات را یافت؟

در آیه، بحث اسماء نیز آمده و امام فرمودند که منظور از اسماء، اسباب و وسایلی است که انسان را به نتیجه کارها می‌رساند و خدا به انسان به واسطه این اسماء، توانایی چیرگی بر موجودات را داده و سبب نیز قابلیت انسان بر آموختن است. انسان چون می‌تواند به علم دسترسی پیدا کند، این علم مایه چیرگی او بر همه موجودات را فراهم می‌کند. مفهوم زمین را که تعریف می‌کند مفهومی است که نشان می‌دهد حوزه گسترده‌ای می‌تواند تحت تصرف انسان واقع شود و به خاطر اینکه انسان واجد علم می‌شود، می‌تواند در طبیعت نفوذ بسیاری داشته باشد و طبیعت را در تسخیر خود قرار دهد.

علم یک نوع توانایی است که خدا به انسان این توانایی را داده که هر چیزی را بفهمد و آن را مسخر کند. خداوند به تعبیر امام کلید آموختن را در انسان نهاده که علم است و انسان می‌تواند هر چیزی را بیاموزد. به این دلیل است که ملائکه نیز به انسان سجده می‌کنند. حیات انسان در زمین عبارت از آفرینش موجودی است که بتواند خیر و شر را انتخاب کند و در جهانی زیست کند که خیر و شر در آن وجود دارد و این احساس وجود خیر و شر در جهان، برای انسان است و انسان از این منظر می‌تواند با انتخاب امور خیر و حرکت در این جهت به سمت کمال برود.

یک چیز دیگر را هم به این امتیاز می‌افزاید و آن بحث اراده است. یعنی تلفیقی از علم و اراده، امتیاز انسان در ارتباط و مقایسه با سایر موجودات است. ایشان از اراده همان اختیار را استفاده می‌کند و در همان حوزه نگاه گسترده امام موسی صدر، این توجه را می‌توانیم ببینیم.

معنای خلیفه‌الله چیست؟

لذا معنای «خلیفه الله» این است که انسان می‌تواند بر همه موجودات غالب بشود و مسئولیت خود را در برابر همه آنها بشناسد. انسان مجبور به انتخاب یکی از خیر و شر نیست و خدا هر دو راه را نشان داده و لذا مسئولیت را نیز بر عهده‌اش گذاشته است. یک نکته نیز اینکه در هستی چیزی والاتر از علم و آموختن نیست و اینکه در آموزه‌های دینی بر دانش تأکید شده، به این دلیل است که چیزی بالاتر از آن نیست و باید دید که وضعیت جامعه ما چقدر در این مسیر است.

امام موسی صدر انسان را در ارتباط با همه موجودات می‌بیند و انسان به سبب قدرت اراده و علمی که در اختیار او قرار گرفته و توان آموختنش می‌تواند مسئولیت گسترده‌ای را در اختیار بگیرد و به این پرسش پاسخ داد که چرا فرشتگان نسبت به آفرینش انسان مخالف بودند و پاسخ هم امام این بود که انسان می‌تواند مسئولیت بپذیرد و علم و اراده انسان می‌تواند موجب چیرگی او بر طبیعت شود و امتیاز انسان، اراده و علم است که زمینه این تسلط را فراهم می‌کند.

از این منظر است که جانشین باید آگاهانه رفتار کند و توانایی انتخاب میان خیر و شر را بر اساس شناخت و علم و آگاهی خودش داشته باشد. در اینجا می‌توان گفت هرکسی آگاهی بیشتری دارد از مسئولیت بیشتری هم برخوردار است. پیامبران مسئولیت بیشتری دارند، چون آگاهی و معرفت بیشتری دارند و نسبتشان با خدا بیشتر است و در ارتباط بسیار نزدیکی خود را احساس می‌کنند. بنابراین به صورت کلی انسان مسئول اعمال خود در جامعه است، چون به صورت آگاهانه آن را انجام می‌دهد.

این نگاه، انسان را تشویق می‌کند که هم برای خودش در جامعه نقش تعریف کند و هم اینکه به نقش‌آفرینی بپردازد؛ یعنی هم خود را صاحب مسئولیت بداند و هم در حوزه اجتماعی بتواند دست به حرکتی بزند و این مسئولیت تنها مربوط به فرد انسان نیست، بلکه نسبت به همه موجودات است که انسان شایسته نام و عنوان خلیفةالله می‌شود.

تعریف انسان در ارتباط با هستی

امام انسان را در ارتباط با عالم هستی معنا می‌کند. وقتی که تفسیر آیه «بسم الله الرحمن الرحیم» را ارائه کردیم، اشاره شد که به تعبیر امام، انسان نمی‌تواند خود را خارج از هستی تعریف کند، چون نظم هستی به‌هم می‌خورد و الان نیز مسئولیتی که بر عهده انسان گذاشته شده دارد به انسان این مطلب را یادآوری می‌کند که تو فقط مسئول اعمال و رفتار خودت نیستی، بلکه مسئولیت تو همه هستی است و باید در همه هستی نقش‌آفرینی کنی و از نظم عالم و هستی محافظت کنی.

یک بحث دیگر مسئله شر است که به سبب اراده انسان ممکن است ایجاد شود و یکی از احتمالات این است که انسان با اراده خودش آن را به وجود آورد، چه اینکه شر عدمی است و وجود ندارد. حالا اگر یک شری مانند کرونا ایجاد شد، از کجا آمده است؟ آیا انسان نقش داشته یا خیر؟ اینجا بحث به این صورت است که یا همان حمله بیولوژیکی است یا انسان عامل پدید آوردن ویروس است که اراده انسان می‌تواند دخیل باشد، اما ممکن است که انسان نقشی نداشته باشد و در حقیقت از سوی هستی به وجود آمده باشد. چون انسان مسئولیت خود را در برابر جامعه و هستی انجام نداده، این باعث شده که طبیعت، خودش دست به کار شود و از خودش محافظت کند.

یک نکته نیز هست که این ویروس در نهاد طبیعت وجود دارد، اما آنچه که این را پخش کرده انسان است و باز هم اراده انسان است که باعث شیوعش شده است. نکته مهمی که از بحث امام موسی صدر استفاده می‌کنم و بین بحث امام و بحث فارابی در فصل هفتاد و چهار فصول منتزعه در باب شر ارتباط برقرار می‌کنم این است که انسان مسئول هستی است و مسئولیت زیادی در قبال هستی دارد و باید به این مسئولیت خودش عمل کند.