اقتصاد از نگاه اسلام

حجت‌الاسلام مرتضی رخیده، مدرس حوزه و دانشگاه در مشهد در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی گفت: اسلام بر بهره‌گیری حداکثری از منابع و استعدادها تأکید دارد و این امر به وسیله تولید ملی قابل دست یافتن است. با رشد دانش، تکنیک و فن‌آوری‌های تولید در عرصه‌های مختلف و به‌ویژه مهارت‌های مدیریت، امکان بهره‌گیری ملت از سهم الهی و خدادادی خود را در بهره‌برداری از منابع مختلف می‌توان فراهم آورد.

وی افزود: تولید داخلی و ملی دارای آثار و پیامدهای بی‌شماری است که اهمیت و ضرورت آن را چند برابر می‌کند. در صورت شکل‌گیری و سامان یافتن تولید داخلی تحولات اساسی در اقتصاد ملی و در نتیجه در معیشت مردم و به‌خصوص در حل مسائل و مشکلات اقتصادی زندگی رخ خواهد داد. افزایش تولید داخل به افزایش صادرات کمک خواهد کرد و آن نیز به نوبه خود ضمن افزایش درآمدهای کشور به افزایش تولید منجر خواهد شد و سرمایه‌گذاری و مشکل جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی را برطرف خواهد کرد. همچنین سرمایه‌های سرگردان که گاهی بسیار مضر به حال اقتصاد عمل می‌کنند را قابل مدیریت می‌کند.

رخیده بیان کرد: همان‌طور که گفته شد اسلام برای تولید، اهمیت ویژه‌ای قائل است و برای آن مشوق‌های زیادی دارد؛ از جمله تشویق به تحصیل معیشت که در این رابطه امام صادق (ع) می‌فرماید: «لاتكسلوا فِی طَلَبِ مَعَایِشِكُمْ فَإِنَّ آبَائِنَا كَانُوا یَرْكُضُونَ فِیهَا وَ یَطْلُبُونَهَا»؛ در طلب معیشت و نیازهای زندگی خود، تنبلی و كسالت نورزید. همانا پدران ما در این راه می‌دویدند و آن را طلب می‌كردند. (صدوق، محمد بن علی بابویه، من لایحضره الفقیه، ج3، ص158، کتاب معیشت، ح3576)

این مدرس حوزه و دانشگاه اظهار کرد: همچنین تشویق به كسب اقتدار از دیگر مشوق‌های اسلام برای تولید است. امت اسلامی باید با برنامه‌ریزی اقتصادی صحیح به استقلال و اقتدار اقتصادی برسد، بدین معنی که توان رفع نیازهای خود را حداقل در سطح تولیدات حیاتی و استراتژیک با تامین سطح مطلوبی از رفاه برای افراد جامعه داشته باشد. به‌طوری‌که هرجا بنا به مصالحی با بیگانگان، روابط سیاسی و اقتصادی برقرار کردند، از موضع قدرت برخورد کنند و بی‌آنکه تحت سلطه آنان قرار گیرند، بر آنان برتری یابند.

وی ادامه داد: اسلام، جامعه اسلامی را جامعه‌ای مقتدر می‌خواهد و از این رو، به مسلمانان فرمان می‌دهد كه اسباب عزت و اقتدار را به دست آورند تا دشمنان درصدد تجاوز به آنها بر نیایند. خداوند می‌فرماید: وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ؛ برای مقابله با دشمنان تا آنجا كه می‌توانید، نیرو فراهم كنید... .( انفال، آیه 60.)

رخیده بیان کرد: در جهان‌بینی الهی اسلام، این مورد اصلی مهم به شمار می‌آید. خداوند در حدیثی قدسی می‌فرماید: الْإِسْلَامِ یَعْلُوا وَ لایعلی عَلَیْهِ؛ اسلام برتر است و چیزی بر آن برتری ندارد.( حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج1، کتاب جهاد، ص446) بنابراین، از مهم‌ترین شیوه‌های دست‌یابی به اقتدار، توسعه و افزایش تولید در عرصه‌های اقتصادی است.

وی گفت: برای رسیدن به تولید ملی نیاز به عناصر و عواملی است که می‌توان آن را به سه دسته کلی تقسیم کرد.

الف. کار و فعالیت

كار یكی از مؤلفه‌های مهم و اثرگذار در فرآیند تولید است: به گونه‌ای كه بدون نیروی كار، چرخه تولید به سامان نمی‌رسد. در حقیقت، كار، موتور محرك چرخ تولید است و هر محصولی كه از كارخانه‌ها و كارگاه‌ها بیرون می‌آید، فرآورده‌ كار است.

رخیده عنوان کرد: كار در متون دینی از ارزش خاصی برخوردار است و اگر انگیزه و هدف آن خدایی باشد، عامل تقرب انسان به خدا شمرده می‌شود. خداوند متعال در قرآن کریم  به نشاط و فعّال بودن انسان در زندگی و مجاهدت و تلاش در عرصه‌های مختلف تاکید نموده و از انسان می‌خواهد که سستی و رخوت و تن‌پروری را از خود دور کند، چنانکه می‌فرماید: «وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنین؛ و اگر مؤمنید، سستى مكنید و غمگین مشوید، كه شما برترید». (آل عمران، آیه 139)

این مدرس حوزه و دانشگاه ادامه داد: روایات زیادی در زمینه ارزشمند بودن كار  وجود دارد که به ذکر دو نمونه اکتفا می‌کنیم. پیامبر اكرم (صلی الله علیه واله وسلم) در رابطه با کار و فعالیت می‌فرمایند: مَنْ أكَلَ مِنْ كَدِّ یَدِهِ حَلالاً، فَتَحَ لَهُ اَبْوابَ اْلجَنَّةِ، یَدْخُلُ مِنْ أَیُّها شَاءَ؛ هركه از دست‌رنج حلال خویش بخورد، درهای بهشت، برایش گشوده شود تا از هر یك كه می‌خواهد، درآید. (مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج100، ص10)

وی ادامه داد: امام حسن مجتبی (ع) می‌فرماید: اِعمَلْ لِدِینِك كَاَنَْكَ تَعِیشُ اَبَداً وَ اعْمَلْ لٰاخْرَِتِكَ كَانّكَ تَموُتُ غَدَاً؛ برای دنیایت چنان تلاش كن مثل اینكه همیشه زنده خواهی ماند و برای آخرت خود نیز چنان كار كن مانند اینكه فردا از جهان رخت خواهی بست.( صدوق، محمد بن علی بابویه، من لا یحضره الفقیه، ج2، ص156)

ب. سرمایه

یكی دیگر از مولفه‌های مهم و تاثیرگذار در حوزه تولید، سرمایه و تلاش برای سرمایه‌گذاری است. سرمایه، یكی از مهم‌ترین عوامل تولید است كه در تولید نقش مهمی دارد. شكی نیست كه امروزه روند توسعه اقتصادی، نیازمند منابع مالی و سرمایه فراوانی است و بدون آن انجام هیچ كاری، اعم از عمرانی و اقتصادی، میسر نخواهد شد.

رخیده ادامه داد: مؤلف كتاب اقتصاد معاصر در تعریف سرمایه چنین می‌نویسد: «سرمایه مجموعه كالاهای مورد استفاده در جریان فعالیت‌های واحدهای تولیدی است». (منوچهر، فرهنگ، اقتصاد معاصر، ص133) سرمایه‌گذاری كردن: یعنی استفاده از ثروت‌ها در عرصه‌های اقتصادی تا تولید افزایش یابد و به سبب آن خدماتی انجام و مشكلات اقتصادی جامعه برطرف شود. سرمایه‌گذاری در تولید سبب افزایش تولید كالا، امكانات و فرصت‌های اشتغال می‌شود. همچنین در آموزه‌های اسلامی از راکد ماندن سرمایه و عدم استفاده آن نهی شده است.

وی افزود: در روایتی از امام صادق (ع) آمده است: ما یَخْلِفُ الرَّجُل بَعْدَهُ شَیْئاً اَشَدُّ عَلَیْهِ مِنَ اَلْمالِ الصّامِت قال: قُلتُ لَهُ كَیْفَ یَصْنَعُ بِهِ؟ قال: یَجْعَلُهُ فِی الحائِطِ وَ البُستانِ وَ الدّارِ ؛ سخت‌ترین و بدترین چیزی كه شخص پس از خود به جای می‌گذارد، مال راكد است. راوی سؤال می‌كند: پس با آن چه كار كند؟ امام فرمود: آن را در ساختن بنا و بستان یا خانه‌ای، سرمایه‌گذاری كند.( حر العاملی، وسائل‌الشیعه، ج12، ص44)

ج. توجه به منابع طبیعی

یکی از مهم‌ترین عوامل تولید كه منشأ اصلی همه تولیدات اقتصادی جامعه بشری هستند، منابع طبیعی و خدادادی هستند. این منابع غنی و گنج‌های بی‌پایان را دست نیرومند آفریدگار یكتا با سخاوت تمام در اختیار انسان قرار داده است تا انسان به صورت‌های گوناگون از آن استفاده کند.

رخیده اظهار کرد: وَسَخَّرَ لَكُم مَّا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعًا مِّنْهُ إِنَّ فِی ذَلِكَ لَآیَاتٍ لَّقَوْمٍ یَتَفَكَّرُونَ؛ و آنچه را در آسمان‌ها و آنچه را در زمین است به سود شما رام کرد؛ همه از اوست. قطعاً در این [امر] براى مردمى که مى‌اندیشند نشانه‌هایى است.( جاثیه، آیه 13)

این مدرس حوزه و دانشگاه در پایان گفت: بنابراین طبیعت برای انسان آفریده شده و باید در جهت رفع نیازهای او از آن بهره‌برداری شود و اساسا در صورتی که سرمایه خدادادی وجود نمی‌داشت بشر قادر به هیچ‌گونه تولیدی نبود، زیرا انسان هیچ چیزی را ایجاد نمی‌کند، بلکه تمام آنچه از دست او ساخته است جابجا کردن یا تغییر دادن می‌باشد و این قانون بر ساده‌ترین تولیدات تا پیشرفته‌ترین فرآورده‌های صنعتی حاکم است. بدین جهت انسان آنقدر ناتوان است که در صورت نبود منابع خدادادی قادر نیست هیچ چیز را تولید کند، چون ماده مورد احتیاج را دارا نمی‌باشد و به‌علاوه همین جابه‌جایی و تغییر شکل دادن نیز بر اثر قدرت فکر و ابزار سازی است که خداوند در اختیار او قرار داده است.