«أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ»؛ دو حوزه راهبردی در زمینه پیامبرشناسی

به گزارش ایکنا، قرآن کریم بهترین کتاب برای معرفی پیامبر اسلام(ص) است؛ کتابی که از جهت حقانیت، معتبرترین کتاب نیز محسوب می‌شود. در آیات بسیاری از قرآن کریم درباره پیامبر اسلام و فضایل ایشان سخن به میان آمده است. از سوی دیگر به نظر می‌رسد که لازم است اقدامات علمی و عملی بیشتری در رابطه با جایگاه پیامبر اسلام در قرآن و نقش ایشان در وحدت و همگرایی در جهان اسلام صورت گیرد. منصور حاجی، پژوهشگر معارف اسلامی، در گفت‌وگوی تفصیلی با ایکنا، به بیان نکاتی درباره جایگاه پیامبر اکرم(ص) در قرآن کریم پرداخته است. متن مصاحبه در ادامه می‌آید:

ایکنا ـ ابتدا درباره رویکرد قرآن کریم در معرفی پیامبر اعظم توضیح دهید.

ابتدا لازم است ایام ماه مبارک رجب و پیشاپیش عید بزرگ مبعث را تبریک عرض کنم. آنچه که بدیهی است این است که شخصیت پیامبر عظیم الشأن اسلام حضرت محمد مصطفی(ص) به عنوان خاتم الرسول و بزرگ‌ترین مخلوق خداوند بر روی زمین به عنوان یکی از الگوهای بزرگ بشری برای هدایت و نجات انسان از سوی خداوند متعال برگزیده شده و بر تمامی مسلمانان و حتی غیرمسلمانان لازم است به وجود مقدس آن حضرت نگاهی ویژه و راهبردی داشته باشند.

برای این شخصیت بزرگ عالم بشریت راه‌های بسیار زیادی جهت شناخت و معرفت به آن حضرت وجود دارد اما زمانی که تمامی رویکردها و راهبردها را نگاه می‌کنیم به این نتیجه می‌رسیم که بهترین و بزرگ‌ترین منبعی که می‌تواند ما را به سمت شناخت شخصیت وجودی پیامبر اسلام ببرد قرآن کریم است که کلام وحی و خداوند است که بر آن حضرت نازل شده و ایشان با نهایت عصمت و پاکی که داشتند آن را بی کم و کاست در اختیار بشریت قرار دادند.

ایکنا ـ آیاتی که مرتبط با پیامبر(ص) هستند به چند دسته تقسیم می‌شوند؟

رویکرد قرآن کریم برای نجات بشر و صلاح و هدایت تمامی انسان‌ها بوده است. موقعی که به آیات قرآن کریم نگاه می‌کنیم به این نتیجه می‌رسیم که این آیات در بالغ بر شش هزار آیه‌ در صد و چهارده سوره مبارکه وجود دارد و به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند که بخشی از این آیات متعلق به احکام، برخی متعلق به مباحث سیاسی، برخی جهان آخرت و موارد مشابه آنهاست اما یکی از نکات بسیار مهم رویکرد قرآن برای معرفی خود پیامبر عظیم الشأن اسلام است.

نزدیک به هزار و چهارصد تا هزار و پانصد آیه از آیات قرآن کریم متعلق به پیامبر اسلام(ص) است؛ آیاتی که مستقیماً شخصیت ایشان را مورد بررسی قرار می‌دهد و خداوند مقامات محمدی را به صورت تفصیلی برای بشریت تبیین می‌کند. از جمله آنها آیه شریفه «وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ؛ و (ای رسول) ما تو را نفرستادیم مگر آنکه رحمت برای اهل عالم باشی» (انبیا/ 107) است که وجود رحمانی پیامبر خدا را برای بشریت تجلی می‌کند. یا خداوند در آیه 45 و 46سوره مبارکه «احزاب» فرموده است: «يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِيرًا وَدَاعِيًا إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَسِرَاجًا مُنِيرًا؛ ای پیامبر (گرامی) ما تو را به رسالت فرستادیم تا (بر نیک و بد خلق) گواه باشی و (خوبان را به رحمت الهی) مژده دهی و (بدان را از عذاب خدا) بترسانی و به اذن حق (خلق را) به سوی خدا دعوت کنی و (در این شب ظلمانی جهان) چراغ فروزان عالم باشی» و آیات بسیار زیاد دیگری وجود دارد که در قرآن شریف به پیامبر اسلام اشاره شده است.

آیاتی که متعلق به پیامبر عظیم الشأن اسلام هستند عموماً به چهار دسته تقسیم می‌شوند که یکی از این موارد آیاتی هستند که مقامات و شخصیت آن حضرت را تبیین می‌کنند، دیگری آیاتی که وظایف مؤمنان در مقابل پیامبر اسلام را مشخص، آیاتی که در مذمت مخالفان پیامبر هستند و در نهایت دسته چهارم آیاتی هستند که پیامبر خدا را با ضمیر مورد اشاره قرار داده است و ممکن است محتوای آن آیات متعلق به موضوعی دیگر باشد اما با یک ضمیر، آن آیه خطاب به پیامبر قرار داده که از جمله آیه 30 سوره «بقره» است که فرموده است: «وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً ؛ و (به یاد آر) وقتی که پروردگارت فرشتگان را فرمود که من در زمین خلیفه‌ای خواهم گماشت» در اینجا ضمیر «إِنِّي» خطاب به پیامبر است و از آنجا که هر کلمه و حرف می‌تواند معانی زیادی را در بر داشته باشد همین وجود ضمایر می‌تواند نشان‌دهنده ارتباطات وثیق بسیاری از موضوعات در آیات شریفه قرآن کریم با وجود پیامبر اسلام باشد.

حال موضوعاتی همانند امر به پیامبر(ص) که با ضمیر«قل» بیان شده یا نهی و خطاباتی که به پیامبر هست از مسائل عجیبی هستند که می‌تواند مبنای کارهای پژوهشی و رویکردهای علمی دقیق نسبت به ساحت پیامبر اسلام قرار بگیرد. براساس تحقیقاتی که انجام شده در تک تک سوره‌های قرآن مجید همانند سوره مبارکه «تکاثر» چند آیه کوچک وجود دارد که هیچ ارتباطی به آیات مربوط به پیامبر خدا ندارد اما تقریباً در اکثریت قریب به اتفاق سوره‌های مبارکه آیاتی وجود دارد که مربوط به پیامبر عظیم الشأن اسلام است.

در برخی از سوره‌های قرآن تا نود آیه مربوط به رسول گرامی اسلام است که هم بر اساس ظاهر آیه و هم بر اساس تفاسیر قابلیت ارتباط به پیامبر خدا پیدا می‌کند و می‌تواند به عنوان مجموعه‌ای غنی از معارف قرآنی در تبیین شخصیت وجودی پیامبر اسلام قرار گیرد.

ایکنا ـ تاکنون جهان اسلام به چه میزان از منظرگاه قرآن به پیامبر اسلام توجه کرده است؟

باید اذعان کرد علی رغم تمامی تلاش‌هایی که مفسران عزیز جهان اسلام اعم از مفسران شیعه و اهل سنت در حوزه تفسیر آیات مرتبط با رسول الله انجام داده‌اند، قطعاً این حجم از آیات شریفه ایجاب می‌کند که یک دوره و کارهای مستدل به رویکردهای علمی مستقل از دیگر تفاسیر نسبت به حوزه مبانی پیامبرشناسی در آیات کریمه قرآن کریم شکل بگیرد؛ به این نحو که تمامی آیات مربوط به پیامبر خدا، چه آنها که در وصف رسول‌الله، چه در مذمت دشمنان و مخالفان از جمله منافقان هستند و همچنین آیاتی که در تفاسیر، اطلاق به پیامبر اسلام دارند جمع آوری و نگاهی کلی به آن صورت گیرد.

مرحوم علامه طباطبایی فرموده‌اند که هر سوره‌ای دارای مقصد و غرض خاصی است. بنابراین این آیات در هر سوره نیز می‌تواند بیانگر بخشی از شخصیت وجودی پیامبر اسلام باشد که قطعاً با شیوه‌های تفسیری که آیه به آیه و سوره به سوره در همه تفاسیر وجود دارد و با رویکردی جدی می‌تواند مورد بررسی قرار گیرد. مثلاً می‌توانیم آیاتی که در سوره ابراهیم(ع) وجود دارد که می‌فرماید خداوند هر پیامبری را به لسان همان قوم فرستاده و مبعوث کرده است را مبنا قرار دهیم و تمام آیاتی که در این سوره و سوره‌های دیگر است در تبیین رسول خدا به کار بگیریم.

قطعاً این رویکرد علمی و جدید و نگاه قرآنی که مبنای آن نزدیک به هزار و سیصد تا هزار و چهارصد از آیه از آیات قرآن کریم که حدود یک چهارم تا یک پنجم قرآن را در بر می‌گیرد می‌تواند مهم‌ترین منبع پیامبرشناسی باشد و از آنجا که قرآن مورد اعتماد و غیرقابل خدشه در میان تمامی فرق و مذاهب اسلامی است قطعاً زمینه‌ساز همگرایی بسیار خوبی در میان مسلمانان خواهد بود.

ایکنا ـ حال این سؤال به وجود می‌آید که چرا غرب در رویکردهای خصمانه خود علیه جهان اسلام عمدتاً حرکت خود را به سمت وجود مبارک پیامبر اسلام(ص) کشانده است. این استراتژی‌هایی که جهان غرب نسبت به پیامبر اسلام(ص) دارد از منظر قرآن کریم چگونه قابل تحلیل است؟

هم شیعیان و هم اهل سنت دارای مقدساتی هستند و ما می‌بینیم که غرب و صهیونیسم کمتر به آنها تعرض می‌کنند و نوک پیکان حملات به سمت پیامبر اسلام(ص) است. قطعاً در این رویکرد غرب، اهداف و ماهیت‌های زیادی وجود دارد که می‌تواند برای ما درس‌آموز و عبرت‌آموز باشد که از جمله آنها ماجرای کتاب سلمان رشدی، توهین‌های نشریه شارلی ابدو و سایر اقداماتی است که در غرب در قالب کاریکاتورها و کتب داستانی می‌شود.

یکی از آیات عجیبی که این موضوع را به راحتی برای ما تبیین کرده و به روشنی استراتژی غرب کنونی را تحلیل می‌کند آیه 120 از سوره مبارکه «بقره» است که خداوند در این آیه فرموده است: «وَلَنْ تَرْضَىٰ عَنْكَ الْيَهُودُ وَلَا النَّصَارَىٰ حَتَّىٰ تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ ۗ قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدَىٰ ۗ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ بَعْدَ الَّذِي جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ ۙ مَا لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ؛ هرگز یهود و نصاری از تو راضی نخواهند شد مگر آنکه پیروی از آیین آنها کنی. بگو: راهی که خدا بنماید به یقین راه حق تنها همان است؛ و البته اگر از میل و خواهش آنها پیروی کنی بعد از آنکه طریق حق را دریافتی، دیگر از سوی خدا یار و یاوری نخواهی داشت» در اینجا آیه قرآن به صراحت به جریان یهود و نصارا اشاره کرده که همین جریان مسیحی صهیونیستی کنونی است که تا زمانی‌که به تبعیت از آنها در نیاییم ساکت نمی‌شوند.

همه می‌دانیم که منظور از تبعیت، خاضع شدن در برابر استراتژی‌های آنان است. درست است که این آیه خطاب به نبی مکرم اسلام است اما از آنجا که قرآن در همه زمان‌ها ساری و جاری است استراتژی غرب، اکنون در مقابل تعالیم و آموزه‌های پیامبر اسلام به راحتی قابل مشاهده است که آنها با استراتژی استهزاء پیامبر یا ساختن داعش به نام پیامبر(ص) و جنایاتی که به نام اسلام کردند درصدد هستند در اذهان عمومی جهان، جنبه‌های رحمانی پیامبر خدا را از بین ببرند و چهره‌ای نامطلوب از وجود مبارک ایشان در میان جهانیان ایجاد کنند.

ایکنا ـ وظایف جهان اسلام در قبال پیامبر و نقش ایشان در همگرایی اسلام چگونه قابل تحلیل است؟

وقتی که قرآن به صراحت کلماتی را به کار می‌برد که دال بر استمرار این استراتژی است بنابراین به این نتیجه می‌رسیم که صرفاً معطوف به دوران پیامبر اسلام نیست بلکه به سال‌های بعد تسری یافته و این برای ما بیانگر آن است که باید اکنون به این استراتژی توجه کرده و در قبال آن برنامه‌ریزی کنیم. معتقدم باید اذعان نمود که جهان اسلام در قبال پیامبر(ص)، با برخی از کم‌کاری‌ها مواجه است و علی‌رغم تمامی زحماتی که توسط مفسران، فلاسفه، علما، فقها و حتی عرفا در حوزه‌های معرفت‌شناسی نسبت به پیامبر اسلام، چه در میان شیعیان و چه اهل سنت انجام شده اما وضعیت کنونی بیانگر آن است که جهان اسلام باید برای تقابل و صیانت از ساحت نبی مکرم اسلام به رویکردهای همگرایانه در تمامی سطوح بین‌المللی و ملی و هم با رویکردهای علمی در حوزه‌های قرآنی، فلسفی، حدیثی و عرفانی و هم به صورت درون‌مذهبی و همگرایانه و با وحدت نظر اقدام کند تا بتواند استراتژی‌های غرب را در حوزه اهانت به ساحت نبی مکرم اسلام دفع و با آنها مقابله کند.

جهان اسلام در شرایط کنونی بیش از گذشته به معارف محمدی نیازمند است چراکه جهان با خلأهای اخلاقی مواجه شده و تمامی اینها در آموزه‌های پیامبر اسلام وجود دارد که در صورتی‌که جهان اسلام با رویکردی علمی به هزار و چهارصد آیه قرآن کریم که عموماً مربوط به پیامبر اسلام است و همچنین هزاران حدیث که از اهل بیت(ع) است و از سوی دیگر مباحث عرفانی و عقلانی که توسط علمای سَلَف در حوزه پیامبرشناسی وجود دارد، رجوع کند می‌تواند به شبهاتی که مربوط به پیامبر است جواب دهد. همچنین جهان اسلام می‌تواند آن برنامه‌ها را تبدیل به برنامه‌ای راهبردی کرده و برای استفاده جوانان و جهان اسلام که به شدت نیاز به این معارف دارند مورد استفاده قرار دهد.

بنده بر این نکته تأکید دارم که جهان اسلام در شرایط کنونی به دو حوزه راهبردی که قرآن در زمینه پیامبرشناسی فرموده است که همانا «أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ » نیاز دارد تا کسانی‌که تحت تعالیم آموزه‌های پیامبر(ص) قرار می‌گیرند در بین خود به شدت مهربان و با دشمنان به شدت مخالفت کنند. جهان اسلام بیش از گذشته به این آموزه رحمانی پیامبر اسلام نیاز دارد و همانگونه که حضرت امام(ره) و مقام معظم رهبری فرمودند پیامبر اسلام نقطه اتصال تمام فرق اسلامی هستند لذا این نقطه را می‌توان به عنوان نقطه‌ای راهبردی در تمامی حوزه‌ها مورد بررسی و استفاده قرار داد.

گفت‌وگو از اکبر ابراهیمی