فضای مجازی؛ فرصتی برای تبیین آموزه‌های قرآنی

فضای مجازی از دستاوردهای دوران مدرن است و چنان بر شئون مختلف زندگی تأثیر گذاشته است که شاید به راحتی گریزی از آن نباشد. نفوذ و دامنه این فضا به‌ شکلی است که دیگر نمی‌توان عنوان مجازی را بر آن اطلاق کرد، بلکه فضایی واقعی محسوب می‌شود که سبک زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها را دستخوش تغییراتی ساخته، نقاط مختلف دنیا را به هم متصل و تئوری دهکده جهانی را محقق ساخته است. انسان‌ها از هر ملیت، زبان، مذهب و جنسیتی در این فضا حضور دارند و در کمترین فاصله زمانی می‌توانند با یکدیگر ارتباط برقرار کنند.

از طرف دیگر، فضای مجازی کارکرد اطلاع‌رسانی، آموزشی، سرگرمی و اقتصادی دارد، به همین دلیل برخی معتقدند این فضا می‌تواند زمینه مناسبی برای تبلیغ و تبیین آموزه‌های دینی و قرآنی باشد و بر همین اساس باید از این فضا به‌عنوان یک ظرفیت و فرصت بهره‌برداری کرد، ولی در مقابل این عده، برخی نیز بر این باورند که فضای مجازی تهدیدی جدی برای دین، فرهنگ و سبک زندگی جامعه است و نباید به آن نزدیک شد. از آنجا که ادله گروه اول متقن و منطبق بر واقعیت‌های زندگی و جوامع امروزی است، برخی را بر این داشته تا در این زمینه به فعالیت بپردازند.

مقام معظم رهبری در خصوص لزوم بهره‌گیری از فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی برای تبلیغ دین می‌فرمایند: «امروز شما ملاحظه کنید، هر انسانی که فرض کنید یک تبلت دستش باشد، با همه افکار و حرف‌های انحرافی می‌تواند روبرو و مواجه بشود؛ حالا به‌قدری که ظرفیّت دارد. با این نگاه به مسئله نگاه کنید که شما چقدر نقش می‌توانید ایفا کنید. به نظر من این وسایل رسانه‌ای جدید، هم یک فرصت است، هم یک خطر است؛ فرصت از دو نظر، خطر از یک جهت؛ خطر از این‌ جهت که ممکن است این حرف‌ها و شبهه‌ها، در ذهن جوان‌ها و در ذهن غیرجوان‌ها اثر بگذارد و این‌ها را منحرف کند؛ این جهت خطر است. اما از دو جهت فرصت است: یکی اینکه ما مطلع می‌شویم که چه شبهه‌هایی وجود دارد».

خبرنگار ایکنا اصفهان، درباره اهمیت و ضرورت و چگونگی تبلیغ دین و آموزه‌های قرآنی در فضای مجازی، با برخی از اساتید حوزه و دانشگاه و همچنین مبلغان دینی گفت‌وگویی داشته است که متن آن را در ادامه می‌خوانید: 

حجت‌الاسلام عبدالرسول قاسمی، مدیر گروه حقوق جامعةالمصطفی(ص) العالمیه در گفت‌وگو با ایکنا از اصفهان درباره ضرورت و اهمیت تبلیغ آموزه‌های قرآنی در فضای مجازی، گفت: اینکه فکر کنیم فضای مجازی را می‌توان تحت کنترل درآورد، یا آن را تعطیل کرد، یا محدودیت برای آن ایجاد کرد، تصور غلطی است و باید این فضا را به عنوان یک واقعیت بپذیریم و آن‌ را یک فرصت به حساب آوریم، نه یک تهدید. هر فضایی از جمله فضای مجازی اقتضائات خاص خودش را دارد و ادبیات و نیازهای حاکم بر آن ممکن است متفاوت باشد. از این نظر، کار سختی پیش‌رو داریم و باید مراقب باشیم. واضح است که باید این فضا را بپذیریم و در آن حضور داشته باشیم. اگر در این فضا حضور نداشته باشیم، مثل جزایر پراکنده در اقیانوس‌ها خواهیم بود که کسی از آنها خبر ندارد.

وی تصریح کرد: نکته‌ای که باید مدنظر قرار داد، این است که هدف ما نباید فقط جذب افراد باشد. گاهی اوقات این موضوع فریبنده می‌شود و ما را به راه‌های انحرافی می‌کشاند و مجبور می‌شویم عوامانه رفتار کنیم و حتی ممکن است کارهایی انجام دهیم که به صلاح نیست و ضد تبلیغ است. بنابراین، بیشتر باید تأثیرگذار باشیم تا تأثیرپذیر. استفاده از برخی روش‌ها به‌ معنای تأثیرپذیری نیست، بلکه این روش‌ها بر اساس استدلال و منطق و تجربه استفاده می‌شود، ولی اینکه صرفاً منفعلانه رفتار کنیم یا برای اینکه تعداد دنبال‌کننده‌ها زیاد شود، از عکس یا متن غیرمتعارفی استفاده کنیم، ما را از هدف اصلی‌مان دور می‌کند. چنین کارهایی در تبلیغ دین جواب نمی‌دهد، کمااینکه معصومین(ع) و بزرگان دین نیز این‌گونه تبلیغ نمی‌کردند و بیشتر سعی می‌کردند با رفتار و منش و منطق خود، افراد را جذب کنند، تا اینکه بخواهند شبیه گروه‌های خاصی عمل کنند.

این استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: به هر حال، جاذبه‌های دنیایی فریبنده است و موضوع جدیدی نیست، فقط شکل آن عوض شده و همیشه وجود داشته و تعداد قابل توجهی از افراد دنبال آن بوده‌اند، ولی در دنیا گروه‌هایی هستند که دنبال معارف دینی، اخلاقیات و معنویات می‌گردند و باید از طریق فضای مجازی به سراغ این دسته برویم و آنها را جذب کنیم. قبلاً با این گروه‌ها ارتباطی نداشتیم و آنها به‌جای آب زلال، از آب گل‌آلود استفاده می‌کردند، ولی اکنون می‌توانیم آب زلال در اختیارشان قرار دهیم و آنها را جذب کنیم.

حجت‌الاسلام قاسمی تصریح کرد: اگر بخواهیم به هر قیمتی به جذب افراد بپردازیم، شاید به‌اندازه یک هنرپیشه نتوانیم این کار را انجام دهیم و لزومی هم ندارد که به‌اندازه وی طرفدار داشته باشیم. ما وظیفه خودمان را انجام می‌دهیم، هدف و مسیرمان مقدس است و سعی می‌کنیم در این راه از امور مباح و جایز استفاده ‌کنیم. وجود جاذبه‌های دنیایی باعث نمی‌شود که ما عقب‌نشینی کرده و بگوییم چون بسیاری از افراد دنبال این جاذبه‌ها هستند، ما نیز همرنگ آنها می‌شویم یا اصلاً هیچ کاری انجام نمی‌دهیم، هیچ کدام این‌ها درست نیست. ما راه میانه را انتخاب می‌کنیم و به تلاش گروهی در فضای مجازی ادامه می‌دهیم.

وی با بیان اینکه فعالیت‌های انجام شده در خصوص تبلیغ آموزه‌های دینی و قرآنی در فضای مجازی موفق نبوده است، گفت: همواره به این‌گونه مسائل دیر ورود می‌کنیم و سرعت تحولات در فضای مجازی آن‌قدر زیاد است که تا بخواهیم خودمان را با آن تطبیق دهیم، صدها کیلومتر از ما جلوتر است و سیر تحولات این حوزه در ۱۵ سال اخیر به‌ اندازه تحولاتی بوده که در طول هزار سال در تاریخ بشر اتفاق می‌افتاده است. مشکل دیگر اینکه ما بعضاً نگاه‌های منفی‌گرایانه به فضای مجازی داریم و خودمان را به مخاطبان خاص محدود می‌کنیم، بنابراین تأثیر فعالیت‌ها اندک بوده و آن چیزی که باید اتفاق می‌افتاده، رخ نداده است. از طرف دیگر، فضای مجازی بعضاً گرفتار سیاست‌ها و رفتارهای دولت‌ها و حکومت‌ها می‌شود و من به‌شدت مخالف ورود دولت‌ها و حکومت‌ها به حوزه تبلیغ دین هستم، چون تجربه نشان داده است که آنها بیشتر دنبال آمار و ارقام و گزارش هستند تا فعالیت‌های خاص. کسانی هم که در این حوزه فعالیت می‌کنند، به صورت فردی این کار را انجام می‌دهند و لذا، تأثیرشان اندک است.

مدیر گروه حقوق جامعةالمصطفی(ص) اضافه کرد: اولاً باید در این خصوص گروهی کار کنیم تا تأثیرگذار باشد، ثانیاً باید زبان‌های زنده دنیا را هم بدانیم. اگر تمام فعالیت‌هایمان را روی زبان فارسی متمرکز کنیم، تعداد مخاطبانمان بسیار اندک می‌شود و باید به زبان‌های انگلیسی، عربی، فرانسوی، اسپانیایی، چینی و هندی که جمعیت زیادی را شامل می‌شوند نیز فعالیت کنیم و گروه‌هایی که تشکیل می‌دهیم، باید از تنوع زبانی، نژادی و ملیتی برخوردار باشند. اگر بخواهیم جهانی تبلیغ کنیم، باید جهانی بیندیشیم و عمل کنیم و لوازمش را هم در اختیار داشته باشیم. چون به هر دلیلی این اتفاقات نیفتاده، واقعیت این است که ما از این فضا عقب هستیم و نتوانسته‌ایم موفق باشیم.

وی در پاسخ به این سؤال که آیا ما به‌صورت نسبی نیز در این حوزه موفق نبوده‌ایم، گفت: معتقدم ما با فضای مجازی بازی می‌کنیم و ادایش را درمی‌آوریم. اگر شبکه‌ای اجتماعی را در ایران راه‌اندازی کنیم، این شبکه فقط در ایران جواب می‌دهد، حتی در ایران هم درست جواب نمی‌دهد و از طرف دیگر، با پیام‌رسان‌های خارجی هم برخورد سلبی می‌کنیم. این برخوردها دیگر جواب نمی‌دهد و کار ما فقط این شده که به خودمان نگاه کرده و از خودمان تعریف کنیم و اصلاً اهمیت نمی‌دهیم که بقیه چه کاری انجام می‌دهند و قضاوتشان چیست. اعداد و ارقامی که دلمان را به آنها خوش کرده‌ایم، کوچک است و جهانی و تأثیرگذار نیست. البته نمی‌گویم که همین فعالیت‌ها نیز تعطیل شود، چون این‌ها نیز تأثیرات خودش را دارد، ولی با ظرفیت موجود در فضای مجازی متناسب نیست.

تبلیغ دین در فضای مجازی به پلتفرم جهانی نیاز دارد

سیدمحمد حسینی راغب، فعال در عرصه تبلیغ بین‌الملل و معاون پژوهشی مرکز تخصصی گردشگری دینی آوای فطرت و معنویت حضور پررنگ دستگاه‌های تبلیغاتی ضدارزشی که به سست کردن اعتقادات جوانان و حتی بزرگسالان می‌پردازند و هر روز به نحوی القای شبهه کرده و بنیان‌های فکری و اعتقادی افراد را تخریب می‌کنند، وظیفه ما را سنگین‌تر می‌کند که در این فضا حضور داشته باشیم و فعالیت‌های تبلیغی انجام دهیم. مقام معظم رهبری در سال ۱۳۹۵ و در درس خارج فقه خود از روحانیون خواستند که در فضای مجازی حضور داشته باشند و نقشه‌های دشمن برای انحراف جوانان و شبهه‌افکنی را در این فضا بشناسند. ایشان حتی از روحانیونی که با فضای مجازی بیگانه هستند، انتقاد کردند.

معاون پژوهشی مؤسسه آوای فطرت و معنویت ادامه داد: دشمنانِ ارزش‌های اسلامی، انقلابی، فرهنگی و قومی سلطه عجیبی بر فضای مجازی دارند و به دلیل اینکه ما در فضای مجازی ضعیف عمل کردیم و نتوانستیم زیرساخت‌های لازم را برای افراد جامعه خودمان فراهم کنیم، دشمنان از این سلطه خود بر شبکه‌های اجتماعی استفاده و محتوای مدنظرشان را القا می‌کنند. البته نباید منکر این قضیه شویم که فضای مجازی، فضایی بدون مرز است، ملت‌ها را به هم نزدیک کرده و مردم نیز دوست دارند که با افراد سایر ملل ارتباط برقرار کنند.

حسینی راغب تصریح کرد: پلتفرمی در فضای مجازی موفق‌تر است که جهانی عمل کند و بتواند در کشورهای مختلف مخاطب داشته باشد. با توجه به اینکه در عرصه تبلیغ بین‌المللی فعال هستم و با افراد خارج از کشور ارتباط دارم، باید بگویم که متأسفانه در فضای داخلی، بسیاری از شبکه‌های اجتماعی مسدود شده است، به دلیل مضراتی که برخی احساس می‌کردند و این باعث شده که بسیاری از ارتباطات قطع شود یا به سمت استفاده از فیلترشکن برود که به نوبه خود مشکلات بسیار زیادی برای جامعه به وجود آورده است. زمانی استفاده از فیلترشکن قبح داشت، ولی اکنون وضعیت به‌گونه‌ای شده که برای دسترسی به شبکه‌ای مثل تلگرام با این همه مخاطب و کاربر باید از فیلترشکن استفاده کرد.

این مبلغ بین‌المللی اضافه کرد: در واقع یکی از مشکلات تبلیغ در فضای مجازی، نداشتن بودجه و فقدان سرمایه‌گذاری در این خصوص محسوب می‌شود.

وی افزود: یکی از پلتفرم‌ها در فضای مجازی که می‌توانیم از آن برای پاسخگویی به سؤالات استفاده کنیم، اتاق‌های گفت‌وگو است. اکنون دفتر مراجع تقلید که مقلدان بسیاری در سطح جهان دارند، یک حساب کاربری چندزبانه در واتساپ برای پاسخگویی به مقلدان خود ندارند و این از نظر اخلاقی نیز درست نیست که مخاطب برای استفتاء به یک سایت هدایت شود و مدت‌ها منتظر بماند تا پاسخ خود را دریافت کند، در حالی که ممکن است یک مسئله شرعی یا اعتقادی فوری برایش پیش بیاید و نیاز داشته باشد که برای دریافت پاسخ با کسی صحبت کند. بنابراین چرا دفاتر مراجع تقلید نباید اتاق‌های گفت‌وگو یا حساب کاربری فعال در فیسبوک یا واتساپ داشته باشند؟ آنها به راحتی می‌توانند این پلتفرم‌ها را مدیریت و از افراد مستعد به لحاظ فضل علمی و آشنایی با زبان‌های بین‌المللی که تعدادشان هم کم نیست، استفاده کنند. متأسفانه ما نتوانسته‌ایم از ابزارهای فضای مجازی استفاده کنیم.

وی ادامه داد: نکته دیگر در خصوص شیوه کار تبلیغ، استفاده از ادبیات امروزی و کلماتی است که خود جوانان به کار می‌برند، نباید از اصطلاحات ثقیل و خاص حوزوی استفاده کرد. البته برخی این مطلب را اشتباه متوجه شده و از کلمات بی‌ارزش و با بار معنایی پایین استفاده می‌کنند، ولی در عین حال که از زبان روز و بعضی از اصطلاحات خاص جوانان باید استفاده کرد، نباید کلمات بی‌ارزش و بعضاً رکیک برای جذب مخاطب بیشتر به کار برد، این خودش ضدتبلیغ است. خداوند در آیه ۱۲۵ سوره نحل می‌فرماید: «ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ؛ با حكمت و اندرز نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با آنان به [شيوه‏‌اى] كه نيكوتر است، مجادله نماى. در حقيقت پروردگار تو به [حال] كسى كه از راه او منحرف شده، داناتر و او به [حال] راه‌‏يافتگان [نيز] داناتر است».

توانایی در گفت‌وگو و مناظره لازمه تبلیغ دین در فضای مجازی

حجت‌الاسلام حمید الهی‌دوست، مدیر گروه تفسیر و علوم قرآنی مرکز آموزش‌های تخصصی حوزه علمیه اصفهان درباره اصول و الزامات تبلیغ دین در فضای مجازی، گفت: در قرآن، آیه‌ای وجود دارد که می‌فرماید: «ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ؛ با حكمت و اندرز نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با آنان به شيوه‏‌اى كه نيكوتر است مجادله نماى»(آیه ۱۲۵/ نحل). در واقع، استدلال و برهان و جدال احسن و موعظه، شیوه‌هایی است که قرآن برای تبلیغ دین بیان می‌کند. در آیه دیگری نیز می‌فرماید: «...وَ قُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا؛ و سخنى استوار گوييد»(آیه ۷/ احزاب). از این آیه این‌طور برداشت می‌شود که پاسخ‌ها به شبهات باید محکم باشد.

این استاد حوزه علمیه اضافه کرد: قرآن در جای دیگر می‌گوید: «فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَيِّنًا لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى؛ و با او سخنى نرم گوييد، شايد كه پند پذيرد يا بترسد»(آیه ۴۴/ طه). براساس این آیه، سخن گفتن باید محترمانه و به‌دور از بی‌ادبی، تهمت و توهین باشد. وقتی کسی برهان و استدلال قوی در اختیار دارد، نیاز ندارد که بدزبانی کند و عصبانیت و تندی به خرج دهد و با ادبیاتی آرام، متقن و متین با طرف مقابل خود مواجه می‌شود. در واقع برای تبلیغ دین در فضای مجازی باید به ابزارهایی مجهز شویم که ما را در زمینه گفت‌وگو و مناظره توانمند می‌کند. علاوه بر قوت استدلال و برهان، ابزار دیگری که می‌توان از آن نام برد، آشنایی با زبان‌های بین‌المللی است. بعضاً شبهاتی به زبان‌های دیگر نیز وجود دارد و علاوه بر این، ممکن است در ترجمه واژه‌ها دقت نشود. بنابراین، مبلغان باید با زبان‌های بین‌المللی آشنا باشند و این امر می‌تواند باعث موفقیت آنها در امر تبلیغ شود.

حجت‌الاسلام الهی‌دوست به جذابیت قالب‌های ارائه مفاهیم دینی در فضای مجازی اشاره کرد و گفت: امروز زبان هنر مورد توجه است و از طریق ساخت انیمیشن و فیلم‌های کوتاه، بهتر می‌توان آموزه‌ها و مفاهیم دینی را انتقال داد. البته این کار نیازمند تخصیص امکانات و تجهیزات و برپایی مراکز مخصوص است.

وی در ارزیابی فعالیت‌های مربوط به تبلیغ دین در فضای مجازی، بیان کرد: امکانات ما در مقایسه با امپراتوری خبری در جهان بسیار محدود است، بنابراین فعالیت‌های تبلیغی باید مدیریت شود، از کارهای تکراری جلوگیری به‌ عمل آید و نوعی تقسیم کار شکل بگیرد. در واقع مراکزی باید برنامه‌ریزی و تقسیم کار در این حوزه را عهده‌دار شوند. اگرچه تبلیغ دین در فضای مجازی نیازمند کارهای خودجوش نیز است، ولی اگر این فعالیت‌ها مدیریت و ساماندهی و نیز حمایت شود، می‌توان از آنها بهره‌برداری حداکثری داشت.

فضای مجازی واقعیتی انکارناپذیر در زندگی انسان‌ها است، به‌همین دلیل برخورد سلبی با فضای مجازی مؤثر نیست. تبلیغ دین در فضای مجازی به‌ عنوان یک رویکرد و راهبرد مهم باید در دستور کار برنامه‌ها و سیاست‌گذاری‌ها قرار گیرد، ولی این مهم برای اثربخشی هر چه بیشتر، نیازمند پشتوانه‌های فکری قوی و عقلانی و بهره‌گیری از ظرفیت‌ها و خلاقیت‌های هنری، علمی و مهارت‌های ارتباطی است.