متن‌شناسی انتقادی مقاتل عاشورا
«متن‌شناسی انتقادی مقاتل عاشورا» عنوان جلسات مجازی هستند که به مناسبت آغاز ایام محرم برگزار و در آن مقاتل عاشورایی به لحاظ ارتباط متنی با یکدیگر بررسی می‌شوند تا مخاطب با مقایسه تغییرات میان آنها نسبت به هم متوجه شود روایت اصلی چه تفاوتی با آنچه ما امروز به عنوان عاشورا نقل می‌کنیم، دارد.
به گزارش ایکنا از خوزستان، «متن شناسی انتقادی مقاتل عاشورا» عنوان جلسات مجازی هستند که به مناسبت آغاز ایام محرم از شامگاه امروز دوشنبه 18 مرداد به مدت 11 شب از صفحه اینستاگرامی حامد صافی، پژوهشگر و مدرس دانشگاه برگزار می‌شوند. موضوع این جلسات، آشنایی با منابع دست اول و دوم عاشورا است.
حامد صافی، مدرس دانشگاه و محقق در گفت‌وگو با ایکنا از خوزستان درباره این جلسات مجازی گفت: آنچه در این جلسات مجازی ارائه خواهد شد، حاصل یک طرح پژوهشی با عنوان «بررسی انتقادی روایت‌های عاشورا از آغاز تا قرن هفتم» است که از سال 98 در دانشگاه علوم و فنون خرمشهر انجام دادم و مطالعات اولیه آن از سال 95 شروع شده بود. در این طرح، مقرر شد تمام روایت‌های عاشورا یعنی متونی که حادثه را روایت کرده‌اند، به صورت انتقادی بررسی و تحلیل شوند. بر اساس این طرح، چند مقاله علمی به زبان‌های عربی، فارسی و انگلیسی در مجلات علمی معتبر به چاپ رسید.
وی درباره انگیزه تشکیل جلسات «متن شناسی انتقادی عاشورا» در فضای مجازی گفت: با توجه به اینکه محرم امسال در پیک کرونا هستیم و شاید خیلی از علاقه‌مندان به دلیل رعایت دستورالعمل‌ها احتمالا از برنامه‌های این دهه محروم بمانند، تصمیم گرفتم بخش‌های اصلی این پژوهش را که مخاطب عمومی می‌پسندد در ده شب اول محرم به صورت زنده از طریق اینستاگرام با علاقه‌مندان در میان بگذارم.
صافی با بیان اینکه این کار، تبارشناسی منابع عاشورایی است، اظهار کرد: در این کار، می‌خواهیم خانواده مقاتل عاشورایی را به صورت علمی بررسی کنیم، یعنی هر کدام از این متون با کدام متن قبل از خود خویشاوندی دارد و با کدام متن بعد از خود ارتباط متنی دارد. برای مثال «الکامل فی التاریخ» ابن اثیر، بخشی دارد که عاشورا را روایت کرده است که با تاریخ طبری هم خانواده است و از آن برگرفته شده، گرچه تغییراتی در آن ایجاد کرده است.
به گفته این مدرس دانشگاه، پشتوانه نظری این کار، نظریه‌ای به نام «فزون متنیت» است؛ به این معنا که هیچ متنی آفریده نمی‌شود مگر اینکه از متن‌های پیش از خود برگرفته شده باشد. بر اساس این نظریه، مقاتل عاشورایی به دو دسته متن‌های دست اول و متن‌های دست دوم تقسیم شدند.
وی ادامه داد: متن‌های دست اول، متن‌هایی هستند که مستقیما از روایت‌های شفاهی گرفته شده‌اند. در تاریخ، روایت شفاهی، مقدم بر روایت مکتوب است، یعنی اول روایت‌های شفاهی به وجود آمدند و بعدها این روایت‌ها مکتوب شدند. در روایت عاشورا نیز همین طور است. ابتدا راویان به صورت شفاهی، این واقعه را ضبط کردند و بعدا این روایت‌های شفاهی به روایت مکتوب تبدیل شد. پس متن‌های دست اول، متن‌هایی هستند که مستقیم به روایت‌های شفاهی وصل می‌شوند و متن‌های دست دوم برگرفته از متن‌های دست اول هستند، برای مثال روایت تاریخ طبری می تواند یک متن دست اول باشد و «الکامل» ابن اثیر می‌تواند یک متن دست دوم باشد.
وی درباره چرایی بررسی متون عاشورایی تا قرن هفتم نیز اظهار کرد: از قرن هفتم به بعد، روایت‌های عاشورا وارد یک فاز جدید می‌شوند که شبیه داستان‌سرایی و اسطوره‌سازی است، یعنی از قرن هفتم به بعد عملا روایان سعی می‌کنند به روایت عاشورا شاخ و برگ بدهند. روایت‌های بعد از قرن هفتم به پژوهش مستقلی نیاز دارند که در آن عوامل ایجاد تغییر در روایت عاشورا واکاوی شوند.
صافی افزود: در این برنامه قرار است بررسی کنیم این تغییرات تحت چه عوامل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی به وجود آمده است. از قرن هفتم به بعد این تغییرات بیشتر می‌شود و آسیب‌هایی که شهید مطهری در کتاب «حماسه حسینی» به آن پرداخته است، متوجه همین روایت‌های قرن هفتم است. از همین رو، در این طرح بررسی متون تا قرن هفتم و در خصوص منابع قابل اعتنا به لحاظ متنی و تاریخی انجام شده است.
این محقق گفت: ان شاالله در این جلسات جمع‌بندی خوبی صورت گیرد تا شاعران، مداحان و سخنرانان تصویری کلی از منابع اصلی روایت عاشورا پیدا کنند؛ تصویری شامل آنکه کدام منبع، قابل اعتنای بیشتر است، کدام منبع دسته اول است، کدام منابع در دسته دوم قرار می‌گیرند و شروع تغییرات و تحریفات در روایت عاشورا از کجا آغاز شده است.
صافی درباره تفاوت این کار با کارهای مشابه، با بیان اینکه موضوع عاشورا پس از انقلاب اسلامی دغدغه پژوهشگران بسیاری بود، گفت: رویکرد برخی از پژوهش‌های انجام شده، گردآوری مقاتل معتبر با رویکرد انتقادی است؛ یعنی مورخان به دنبال این بودند که روایت‌های مختلف را با یکدیگر تطبیق و روایت معتبر را نقل کنند. دسته دوم، کتاب‌هایی هستند که به بازشناسی تحریفات می‌پردازند؛ یعنی سعی می‌کنند مستقیم تحریف‌ها و خبرهای نادرستی را که به روایت عاشورا اضافه شده است شناسایی کنند.
این مدرس دانشگاه افزود: بخش سوم که در چند دهه اخیر گسترش پیدا کرده است بررسی و تحلیل انتقادی روایت‌های عاشورا است که در آن سعی می‌شود با روش توصیفی و تحلیلی، روایات بررسی شود. کتاب‌های متعددی در این زمینه نوشته شده است و بیشترین حجم کارهای پژوهشی انجام شده در بخش سوم جای می‌گیرد.
صافی اظهار کرد: روشی که در بررسی متون به کار گرفته‌ام تقریبا بدون سابقه است. این روش مبتنی بر نظریه فزون متنیت است. تفاوت این کار با پژوهش‌های مشابه این است که متون تا قرن هفتم بررسی و تقسیم‌بندی شده‌اند، برخلاف سایر پژوهش‌ها که تمام منابع را در نظر می‌گیرند. ضمن اینکه این کار، یک پژوهش متن‌محور است، یعنی ما متن‌ها را از لحاظ خویشاوندی و تغییراتی که نسل در نسل پیدا کرده‌اند بررسی می‌کنیم تا مخاطب با مقایسه این تغییرات متوجه شود روایت اصلی چه تفاوتی با آنچه ما امروز به عنوان روایت عاشورا نقل می‌کنیم، دارد.
وی در پایان گفت: این پژوهش ان‌شاءالله امسال در قالب کتابی به نام «تحلیل انتقادی روایت‌های عاشورا» به چاپ خواهد رسید و منتظر آرای منتقدان در این‌باره خواهم بود تا قدمی در مسیر اعتلای فرهنگ عاشورا برداشته باشیم.
انتهای پیام
