مفهوم عدالت در اسلام و غرب

اسلام به‌عنوان آخرین دین الهی و راه راستین رستگاری بشریت از زوایای مختلف بر عدالت تأکید بسیاری داشته اما متأسفانه این مفهوم اساسی گاهی به دلیل سهل‌انگاری برخی از اندیشمندان با سوءتفاهم مواجه شده است بنابراین در برخی مقاطع تاریخی، اثری از عدالت جز نام آن نیست.

شناخت معنای واقعی عدالت و اتخاذ آن متناسب با جهان‌بینی، موضوع مورد توجه اندیشمندان این حوزه است. فرضیه این بررسی حاکی از آن است که بسیاری از این متفکران در تعریف و تبیین مفهوم عدالت تا حد قابل‌توجهی راه درستی را دنبال کرده‌اند.

تنها مشکل آنان این است که صرفاً به یک جنبه از یک موضوع چند بعدی پرداخته‌اند و ابعاد و مبانی دیگر را نادیده گرفته‌اند اما اسلام عدالت را از منظرهای مختلف با نگاهی همه جانبه به موضوع دیده است که نتیجه آن رضایتمندی و احقاق حق همگان در جامعه عادلانه اسلامی است.

پس از کلام قرآن کریم و سیره پیامبر اکرم(ص)، کلام حضرت علی(ع) در نوع خود بهترین و ارزشمندترین حکمت اجتماعی، سیاسی و دینی را به بشر ارزانی داشته است. هزاران سال پیش که شریف الرضی با استفاده از گزینش‌های منحصر به فرد و دقیق خود از سخنان، نامه‌ها و اشعار امام علی(ع) نهج‌البلاغه را تدوین کرد، این کتاب گرانبها تأثیر عمیقی بر شخصیت‌ها و چهره‌های برجسته در میان مسلمانان شیعه و سنی و غیر مسلمانان گذاشته است که همه آن را پذیرفته و ارزیابی کرده‌اند.

پژوهشگران به بررسی سخنان شخصیت‌های غیرمسلمان درباره ارزش و شایستگی نهج‌البلاغه می‌پردازند و بیشتر این شخصیت‌های مسیحی شاعران و متفکران معاصرعرب هستند اما برخی از خاورشناسان و متفکران غربی مانند نورسیان و هانری کوربین نیز قابل‌ ذکر هستند.

شخصیت امام علی(ع) از دیرباز مورد بررسی، نگارش، تحلیل و نظرات گروه‌های مختلف علما و اندیشمندان قرار گرفته است، اما در این میان، هرکس به تناسب علم و تخصص خود به گوشه‌هایی از صفات و خصوصیات فردی این امام بزرگوار توجه داشته است.

علاوه بر مسلمانان به‌ویژه شیعیان، سایر ادیان و مذاهب نیز از این گنج نهفته بی‌نصیب نمانده‌اند و همه کوشیده‌اند تا از اعماق این دریای بیکران علم و قدرت، گوهرهایی بیرون آورند تا خود و دیگران را از این گونه موهبت‌های الهی بهره‌مند سازند.

حجت‌الاسلام ابوالفضل حافظیان بابلی از پژوهشگران فقه و اصول، اظهار کرد: نهج‌البلاغه دایره‌المعارف فرهنگ اسلامی است و پس از قرآن کریم و سیره حضرت محمد(ص) مشهورترین و شناخته‌ شده‌ترین منبع به‌شمار می‌رود. این منبع معتبر اسلامی با چنین ارزش دینی منحصربه‌فرد برخاسته از ذات الهی که امام علی(ع) آموخته تسبیح بی‌نظیری است که عطر وحی الهی و نسیم شیرین سخنان حضرت محمد(ص) از آن شهود و دریافت می‌شود.

این کتاب شگفت‌انگیز شامل فلسفه‌های متعالی، خطبه‌های نورانی، آیین‌نامه‌های رفتار الهی، نظام فرهنگی، برنامه‌ای بزرگ برای حکومت عادلانه و رهنمودهای ایده‌آل و در عین حال عملی برای یک عمل تاریخی و عرفانی است.

خلیل فراهت، محقق، شاعر و نویسنده لبنانی حماسه‌ای زیبا به نام «در محراب علی(ع)» سروده است که بر پیشرو بودن علی(ع) در علوم مختلف گواهی می‌دهد.

وی بیان می‌کند که علما و اندیشمندان از امام علی(ع) به‌عنوان منبعی غنی برای شناخت خود الهام می‌گیرند.

حنا الفاخوری، کشیش، فیلسوف و زبان‌شناس لبنانی بود. او در تاریخ ادبیات عرب در نهج‌البلاغه می‌نویسد، در نهج‌البلاغه نبوغ امام ‌علی(ع) تجلی یافته که نبوغ مبتنی بر حکمتی عمیق است که ریشه در درک همه‌جانبه دارد.

روکس بن زاید العزیزی، نویسنده و اهل ادب اردنی بود که آثار ارزشمندی تألیف کرده است. در سال 1996 به‌عنوان رئیس انجمن نویسندگان اردن منصوب شد و از سال 1986 به بعد نماینده انجمن بین‌المللی حقوق بشر در اردن بود. العزیزی کتاب‌های ارزشمندی در مورد سبک زندگی و شخصیت امام علی(ع) نوشته است. در کتاب «امام علی(ع) شير مرد و قديس اسلام» که به فارسی نیز ترجمه شده است. نویسنده فصلی را به سخنان حضرت علی(ع) اختصاص داده و گزیده‌ای از آن‌ها را آورده و آن‌ها را «عقاید جاودانه» نامیده است. اگر همه مردم جهان به خاطر نقش قرآن در شکل‌گیری عقلانیت و اندیشه خود مدیون هستند، بدون شک هر تحصیل‌کرده عرب استحکام قلم و کتابت خود را مدیون نهج‌البلاغه است.

عبدالمسیح انطاکی، شاعر و روزنامه‌نگار مسیحی است که در حلب به دنیا آمد و در آنجا تحصیل کرد، سپس به مدرسه عبدالرحمن کواکبی پیوست. انطاکی شعر بزرگی در مورد امام علی(ع) سروده و وقایع مختلف امام(ع) را به تصویر کشیده این شعر درباره قدرت بیان اوست. امام علی(ع) در دیدگاه انطاکی، امام و معلمی فصیح است.

پولس سلامه، شاعر، محقق، روزنامه‌نگار مسیحی لبنان، دانشمند و نویسنده‌ای توانا، شاعر بزرگ و سخنران مشهور بود. وی در دوران حیات خود مورد توجه شاعران، علماء و رجال مذهبی و فرهنگی معاصر قرار گرفت. یکی از آثار برجسته سلامه، شعر «عید غدیر» در 3500 بیت است که وقایع اسلام را در مورد امام زمان آشکار می‌کند. شعر با وصف دوران جاهلیت آغاز می‌شود و با شرح وقایع کربلا و شهادت امام حسین (ع) به پایان می‌رسد.

سلامه امام علی(ع) را صاحب سخن و مبتکر فصاحت پس از حضرت محمد(ص) معرفی می‌کند. به نظر او نهج‌البلاغه و کلام امام علی(ع) اقیانوس وسیعی است که در آن سخنان جامع که گوش و دل را به خود جلب می‌کند، ارائه شده و البته گاهی سخنانی دارد که گویی آتشفشان فوران کرده است.

هانری کوربن فیلسوف، متکلم و استاد مطالعات اسلامی بود. او یک خاورشناس آلمانی است که آثار ارزشمندی در زمینه عرفان و تصوف تالیف کرده است. نهج‌البلاغه، پس از قرآن و سنت پیامبر اسلام(ص)، نه تنها به‌عنوان پایه‌ای کلی برای زندگی مذهبی شیعیان بلکه برای سنت فلسفی و فکری شیعه اهمیت ویژه‌ای دارد. به همین دلیل می‌توان نهج‌البلاغه را یکی از مهم‌ترین منابع اعتقادی دانست. جایگاه و تأثیر این کتاب به جنبه‌های اعتقادی آن مربوط می‌شود که هدف آن برقراری روابط منطقی در جهان، ایجاد رویکرد صحیح در نتیجه‌گیری و ایجاد اصطلاحات فنی در زبان عربی است.

امین رشید نخله وکیل و شاعر مسیحی است که در بیروت به دنیا آمده و تحصیل کرده است. وی از دانشکده حقوق دمشق فارغ‌التحصیل شد و روزنامه‌نگار، حقوقدان همچنین اهل سیاست بود. استاد امین نخله درباره سخنان امام علی(ع) در نهج‌البلاغه می‌نویسد: «اگر همه می‌خواهند جان خود را از بیماری شفا دهند، نهج‌البلاغه را بیاموزند و زیر نور آن قدم بردارند.»

محمد حسن نائل المرصفی در قاهره بزرگ شد و در الازهر و دارالعلوم تحصیل کرد، در مدرسه فریره به‌عنوان معلم منصوب شد. وی درباره نهج‌البلاغه اظهار کرد: خداوند نهج‌البلاغه را گواه روشنی قرار داده است که امام علی(ع) بهترین نمونه نور درخشان، حکمت، هدایت، اعجاز و بلاغت قرآن کریم است. امام علی(ع) در نهج‌البلاغه دارای نشانه‌هایی از حکمت کامل و شواهد سیاست صحیح و نصایح صریح و عقل رساست که حکمای بزرگ و فیلسوفان بیگانه از آن استقبال نمی‌کنند.

ابراهیم الیازجی فیلسوف، منتقد، شاعر و روزنامه‌نگار عرب بود. عبدالمسیح انطاکی به سخنان یازجی به عنوان نویسنده و زبان‌شناس بزرگ قرن بیستم در نهج‌البلاغه اشاره می‌کند و می‌گوید: مطالعه قرآن کریم و نهج‌البلاغه آنچه را دانش‌آموزان برای آموختن نیاز دارند ارائه می‌کنند و به عنوان دو گنج و منبع ابدی هستند که هرگز منقضی نمی‌شوند.

سلیمان کتانی نویسنده معاصر لبنانی است. کتاب «امام علی (ع)» کتانی، از سوی مراجع و علمای حوزه علمیه نجف به‌عنوان کتاب برجسته شناخته شده است. کتانی به نهج‌البلاغه اشاره می‌کند و می‌گوید: این کتاب را چنان قلم توانا تألیف کرده است که در شکل درست و در محتوا شایسته است.

جورج جرداق نویسنده و شاعر مسیحی اهل لبنان بود. او کتابی درباره امام علی(ع) با عنوان «صدای عدالت انسانی» منتشر کرده است. وی نهج‌البلاغه را از برادرش فواد جرداق آموخت. جورج در 13 سالگی بسیاری از بخش‌های نهج‌البلاغه را حفظ کرده بود.

جرداک، این متفکر و نویسنده شهیر مسیحی لبنانی، شخصیت و اندیشه‌های امام علی(ع) را عمیقا دوست داشت.

جرداق پیش‌تر در مصاحبه‌ای گفت: امیدوار است نسل‌های بعدی در گنجینه‌هایی که در سخنان بزرگان به‌ویژه امام علی(ع) نهفته است، تامل کنند و در ادامه می‌گوید که همیشه معتقد بوده است که مقام امام علی(ع) بالاتر از چارچوب‌های تاریخی یا سیاسی است. از نظر جرداق، اگر روشنفکران و نویسندگان جهان فقط نهج‌البلاغه را مطالعه و مفاهیم آن را درک کنند می‌توانند شاهکارهایی درباره آن ارائه کنند. امام علی(ع) شخصیتی است که جرداق معتقد است شخصیت یک رهبر بزرگ اصلاح‌طلب است.

ریموند قسیس شاعر مسیحی معاصر لبنانی است. او پیشینه اشتیاق برای سرودن اشعار در مورد امامان مسلمان را حفظ کرده است. یکی از این تألیفات، کتابی در ارزیابی امام علی(ع) و نهج‌البلاغه است که مجموعه سخنان، نصایح و نامه‌های امام علی(ع) و کتاب مرجع شیعه است. قسیس در قصیده بلند خود امام علی(ع) را فقیه و قهرمان حکیم می‌داند و بیان می‌کند: نهج‌البلاغه درخشان‌ترین چراغ راه برای هر شاعر مشتاق است. قسیس در ادامه افزود: نهج‌البلاغه سرشار از بدعت و مضمون بدیع است و البته کلام امام علی(ع) فراتر از کلام سهبان بن وائل است.

جوزف الهاشم، شاعر، محقق و وزیر سابق لبنان است که به روزنامه‌نگاری و تدریس اشتغال داشت. او اشعار بسیاری در مورد اهل بیت سروده و در مقالات و کتاب‌های مختلف درباره شیعه و به ویژه نهج‌البلاغه صحبت کرده است. هرکس نهج‌البلاغه را مطالعه کند آیات خدا را می‌بیند و این کتاب شامل و نشان‌دهنده تمام موارد ارتباطی آسمان و زمین و همه پیوندهاست که برای ایجاد پیوند بین بنده و خالق آنها و همه ابزارهای لازم برای کمال انسان لازم است. مضمون کلی این کتاب معطوف به دین خاصی نیست بلکه اثری جامع است که در حین گفت‌وگو با همه انسان‌ها خطاب می‌شود. بنابراین می‌توان از نهج‌البلاغه به عنوان کتابی رایج در مورد گفتگوی بین ادیان اسلام و مسیحیت برای وجود مفاهیمی چون خدا، خلقت، دنیا، آخرت، انسان، بهشت، جهنم و فضیلت در آن به صورت مطلق استفاده کرد که هیچ هویت مذهبی محدودی ندارد.

راجی انور هیفا، نویسنده معاصر لبنانی است که چندین کتاب و مقاله درباره اهل بیت نوشته است. مهمترین اثر او «امام علی(ع) در اندیشه معاصر مسیحی، تراژدی کربلا در وجدان جهان مدرن» است. این کتاب با استقبال چشمگیری مواجه شد و برنده جایزه طلایی موسسه احیای فرهنگی اهل بیت(ع) شد. هیفا در کتاب اول فصلی را به دانش زبانی و نبوغ بلاغی امام علی(ع) اختصاص داده است که می‌فرماید: نهج‌البلاغه آیینه معارف زبانی و قرآن کریم است که دستیابی به فصاحت و بلاغت و مضمون والای آن از دسترس سایر پژوهشگران و نامه‌های بین‌المللی علوم‌ اجتماعی و انسانی خارج است.

نصری سلهب از متفکران و محققین مسیحی معاصر جهان عرب است. این متفکر مسیحی به فصاحت و مرجعیت زبانی حضرت علی(ع) اشاره می‌کند. امام علی(ع) از دو طریق به این دانش زبانی و نبوغ بلاغی دست یافته است؛ اول از طریق پیوند کلمات و حروف روح مقدس ایشان با بیان منحصر به فرد قرآن کریم که در این خط الهی نازل شده است و دوم از طریق حضرت محمد(ص).

از آنجایی که هر صنعتگری با هنر خود و هر دانشمندی با علم خود شناخته می‌شود، خطبه‌ها و سخنان گردآوری شده در نهج‌البلاغه به خوبی نشان از آن حضرت دارد. علی(ع) پدر معنوی علمای بلاغت در زبان عربی است. وی در مورد خطبه «متقین یا متقیان» و زبان معنوی و شیوای آن می‌نویسد، اگر کسی که این خطبه را می‌خواند، بخواهد زیباترین و بلندترین قله‌های آن را انتخاب کند، در حیرت فرو می‌رود و پس از مدتی باید همه آن را برگزیند و به همه مومنان مسیحی توصیه می‌کند که به نهج‌البلاغه مراجعه کنند و آن را بخوانند.

او به دلیل نگارش فرهنگ لغت معروف «المنجد» به شهرت فراوانی دست یافت. وی در المنجد از نهج‌البلاغه به‌عنوان مجموعه‌ای از کلام امام علی(ع) یاد می‌کند و می‌گوید: امام علی(ع) بنیان‌گذار اولین مکتب اسلام است که جریانات فرهنگی و جزر و مد گسترده‌ای از آن سرچشمه می‌گیرد.

نیکلسون یک خاورشناس انگلیسی است و در رشته ادبیات یونانی و تمدن و ادبیات اسلامی تحصیل کرد، وی کتاب‌های ارزشمندی در زمینه تمدن و فرهنگ اسلامی به زبان فارسی تألیف کرد و بیان می‌کند که امام علی(ع) در شعر و فصاحت ماهر و آیات و سخنان او مورد توجه مسلمانان بوده است.

این گزارش به نظرات علمای غیر مسلمان معاصر اعم از مسیحی و غربی درباره نهج‌البلاغه پرداخته است. از یک سو می‌توان این جذابیت و بازخورد مثبت را به سبک شفاف و در عین حال پیچیده و ساختار زیبا و پایدار کلام امام علی (ع) اختصاص داد.

منابع:

scipress.com
sid.ir