چهار خطری که ادبیات پایداری را تهدید می‌کند

به گزارش ایکنا از خوزستان، محمدرضا سنگری، استاد دانشگاه و نویسنده کتاب «نقد و تحلیل ادبیات منظوم دفاع مقدس» در نشست «خوزستان؛ گنجینه ادبیات پایداری» که عصر امروز ۲۲ اردیبهشت در حوزه هنری خوزستان برگزار شد گفت: چهار خطر جدی، فرهنگ و ادبیات پایداری ما را تهدید می‌کند؛ خطر اول از دست رفتن نسلی است که این ادبیات را آفریدند. نه‌تنها پدران و مادران ما بلکه شاعران، نویسندگان، صاحب‌نظران و کسانی که در حادثه زیستند به تدریج از دست می‌روند. شاید دو یا سه دهه دیگر دست ما خالی باشد. تا هستند آنها را دریابیم.

وی ادامه داد: خطر دوم، خطر فراموشی است. آفت سوم این است که اگر شما نباشید، کسانی هستند که واژگونه نگاران هستند. این‌ها وقایع را دیگر گونه می‌نویسند. ما الان دچار جنگ روایت‌ها هستیم. فرصت را نباید از دست داد. یک مقدار سریع تر و بیشتر وقت بگذارید. خوزستان هنوز تاریخ ادبیات دفاع مقدس را ننوشته است؛ خوزستانی که کانون ادبیات دوران دفاع مقدس بوده است. کی می‌خواهیم آن را بنویسیم؟ 

این استاد دانشگاه، خطر یا آفت چهارم را اسطوره گرایی جامعه ایرانی دانست و تصریح کرد: روح مبالغه گویی و بزرگ‌نمایی در ما قوی است. در فضاهای خاطره‌نگاری ما خاطر بافی و خاطره لافی رواج پیدا کرده است. پس، از همه سو در خطریم و در این شرایط خطر خیز، باید گام‌های استوار و دقیق برداریم.

سنگری با بیان اینکه خوزستان واقعاً پایگاه ادبیات پایداری ایران بوده است، به ذکر نموه‌هایی از آن در طول تاریخ پرداخت و گفت: خوزستات پیش از اسلام نیز این جایگاه را داشته است. اگر کتاب «دنیای گمشده عیلام» را ببینید که درباره تمدن‌های شکل گرفته خوزستان نوشته شده است، می‌بیند چقدر نمونه‌های پایداری داریم‌. در دوران اسلامی هم همینطور. خوارج بعد از جنگ با امام علی علیه السلام به خوزستان آمدند و از سال ۷۰ هجری به بعد درگیری‌های خوزستان با خوارج بوده است. حضور امامزاده ها در خوزستان ردپای فرهنگ پایداری در خوزستان است.

به گفته این محقق ادبیات انقلاب اسلامی، اگر کسی آثار مربوط به ادبیات سده‌های نهم و دهم هجری را بررسی کند نشان شعر پایداری را می‌تواند در خوزستان ببینید. درخشان‌ترین فصل ادبیات پایداری خوزستان در دوران انقلاب و دفاع مقدس است. قله‌‌نشینان شعر انقلاب و دفاع مقدس از خوزستان بودند‌. اگر بخواهیم سه شاعر در این زمینه نام ببریم از ذکر نام مرحوم قیصر امین پور ناگزیریم. اگر بخواهیم از ده نفر نام ببریم از ذکر یوسف‌علی میرشکاک ناگزیریم. جبهه، خاستگاه ادبیات پایداری بود و این ادبیات جمع‌آوری نشده و دارد از دست می‌رود.

‌وی با اشاره به پژوهش خود در زمینه «ساحت ‌ای مطالعاتی ادبیات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس» گفت: بیش از هزار موضوع در حوزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس در کتاب به دانشگاه پیشنهاد شده است‌‌. از جمله، کوتاه نگاری‌های انقلاب و دفاع مقدس که منظور جملات کوتاهی است که رزمندگان روی لباس‌های خود می‌نوشتند. اینها امروز دیگر نما ندارند. ما از جبهه بیشتر جنبه تراژیک آن را مطرح کردیم، اما رزمندگان ما بچه‌های شادی بودند، حتی شبهای عملیات صدای قهقهه‌شان بلند بود. برای مثال پشت لباس خود دایره‌ای می‌کشیدند و روی آن خطی می‌کشیدند و می‌نوشتند «ورود ترکش ممنوع» و پایین آن می‌نوشتند: «الا باذن الله»(مگر به اذن خدا). زیبایی و لطافت را نگاه کنید. ما اینها را ثبت نکرده‌ایم. ما پوتین نوشته و سنگر نوشته داشتیم. اگر کسی اینها را جمع کند هنوز کسانی هستند که در حافظه خود اینها را به یاد دارند، اما یک دهه دیگر اثری از اینها نیست. این‌ها مستلزم کار پژوهشی است. ما جاده‌نوشته داریم جملاتی مثل: «تا بنده‌ایم تا بنده‌ایم» یا «تا زنده‌ایم تا زنده‌ایم». اینها بخشی از ادبیات جبهه است که جمع آوری نکرده‌ایم.

نویسنده کتاب «آیینه داران آفتاب» در بخش دیگری از سخنان خود درباره «ادبیات پایداری» گفت: لازم است دو کلمه «ادبیات» و «پایداری» به طور جداگانه تعریف شوند. در تعریف «ادبیات» باید با این مقدمه آغاز کنیم که انسان فطرت دارد. فطرت یا سرشت انسان نمودها و بروزهایی دارد که یکی از آنها کمال‌جویی و دیگری زیبا گرایی است. ما از زبان به عنوان پل ارتباطی استفاده می‌کنیم هرگاه سرشت به میان بیاید و زبان را به زیبایی و والایی برساند ادبیات آغاز می‌شود‌. اگر سخن معمولی خود را بیاراییم و انسان زیباگرا و والا طلب سخن خود را بیاراید این سخن آرایی ما را به ادبیات می‌رساند.

وی افزود: هیچگاه این سخن آرایی بی‌درنگ اتفاق نمی‌افتد. هیچ ادبیاتی بی درنگ خلق نمی‌شود. وقتی درنگ کردیم به یک عنصر دیگر می رسیم و آن رنگ است. رنگ آمیزی زبان حرکت از زبان به سمت ادبیات است. در ادبیات فقط مفهوم، مقصد نیست، خود واژه هم مقصد است؛ یعنی چه بگویم کافی نیست، چگونه بگویم هم مهم می‌شود.

سنگری ادامه داد: عنصر سوم در ادبیات، نیرنگ است. نیرنگ همه ترفندهای لازمی است که به کار می‌برید تا فرصت تامل‌های بیشتری خلق کنید. ادبیات فرصت کشف است چون نیرنگ دارد. عنصر چهارم فرهنگ است. بنابراین درنگ و رنگ و نیرنگ و فرهنگ چهارسازه ادبیات هستند.

وی در بخش دیگری از سخنانش با بیان اینکه سر و کار زبان و ادبیات با کلمات است، تاکید کرد: ادبیاتی‌ها باید واژه شناس باشند. برای واژه ۱۷ شخصیت قائل هستم که برای از آنها را طرح می‌کنم. اول، جغرافیای واژگان است. ممکن است یک واژه در خوزستان یک معنا داشته باشد، اما در جای دیگر برداشت دیگری از آن شود. شخصیت دیگر، شخصیت عینی واژه است. باید جهان بیرونی واژه را بشناسیم. گاهی از «مین» حرف می‌زنیم، اما نمی‌دانیم از چه حرف می‌زنیم. گاهی از «جبهه» سخن می‌گوییم، اما تا به حال جبهه نرفته‌ایم. جهان بیرونی واژگان را باید بشناسیم. خیلی از چیزها را توصیف می کنیم اما با آنها زیست نکرد‌‌ه‌ایم. وقتی رزمنده‌ای برای ما خاطره می‌گوید لازم است تصویر دقیقی از آن فضا داشته باشیم.

وی با بیان اینکه شخصیت ذهنی واژگان یا ذهنیت واژگان نیز مهم است، توضیح داد: منظور جهان متفاوت ذهنی آدمها است. اینها نکاتی که در مصاحبه و تاریخ شفاهی توجه به آنها خیلی مهم است.

این پژوهشگر ادبیات دفاع مقدس در توضیح کلمه «پایداری» نیز گفت: منظور از «پایداری» در ادبیات پایداری، ایستادگی جمعی است. پایداری در اینجا حتماً وجه جمعی دارد: پایداری در دفاع از هویتی که دارد تهدید می‌شود. این هویت ممکن است جغرافیایی، سیاسی، فرهنگی و غیره باشد. هر نوع ستیز با اندیشه‌های ناروا که هویت ما را تهدید می‌کند پایداری است. ادبیات پایداری چیست؟ در ادبیات پایداری ۱۹ ویژگی وجود دارد که در اینجا مجال بیان همه آنها نیست اما چند مورد از آن‌ها را می‌گویم. یک اینکه پایداری دو روی یک سکه است که یک سوی آن تراژدی و سوی دیگر آن حماسه است.

نویسنده کتاب «چهل روز عاشقانه» ادامه داد: وجه حماسی ادبیات پایداری آن بخشی است که برانگیزاننده برای مقابله با عنصر مزاحم است؛ این عنصر می‌خواهد استبداد داخلی یا تهاجم بیرونی باشد. بعد دیگر، پایداری، وجه تراژیک آن است. همیشه تلخی، دربه دری و از دست دادن عزیزان در پایداری وجود دارد. در پایداری گاهی برخی فقط وجه تراژیک را می‌بینند. عده‌ای فقط تلخ نویس شده‌اند. در ادبیات پایداری نباید یک وجه را مطرح کنیم و دیگری را واگذاریم. هر دو سوی این موضوع را طرح کنیم. این هنر است. هیچکس به اندازه ما ضد جنگ نیست. ما روزگاری برای دفاع جنگیدیم و امروز باید از جنگ‌مان دفاع کنیم. در خلق اثر هنری حواسمان باشد که ارزش‌ها یا فرهنگ ما گم نشود.

گفتنی است، نشست «خوزستان؛ گنجینه ادبیات پایداری» از سلسله نشست‌های اندیشه، فرهنگ و هنر است که به همت حوزه هنری خوزستان برگزار شد.