عشق مجازی نفسانی، انسان را به فطرت خود نزدیک‌تر می‌کند
از منظر ملاصدرا، در عشق مجازی نفسانی، شدت عشق و توجه به زیبایی‌های معنوی و سیرتی و حتی زیبایی‌های ظاهری از آن نظر که جلوه‌ای از زیبایی‌های معنوی هستند، پدیده‌ای افراطی به حساب نمی‌آید، چراکه هر چه بر شدت آن افزوده شود، انسان به فطرت خویش نزدیک‌تر می‌شود.
به گزارش ایکنا از اصفهان، سیدمهدی امامی‌جمعه، عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان در سومین نشست از سلسله‌نشست‌های درس‌گفتار «ملاصدرا و نقش عشق و زیبایی در نظام خانواده و جامعه» که روز گذشته، ۱۱ مردادماه در دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان برگزار شد، اظهار کرد: ملاصدرا تمام عشق‌های عالم انسانی را به دو گروه عمده حقیقی و مجازی و عشق مجازی را نیز به دو دسته نفسانی و حیوانی تقسیم کرده است. او عشق حقیقی را محبت به خدا، صفات و افعال وی برمی‌شمرد و عشق مجازی نفسانی را توجه عاشق به شمایل معشوق می‌داند. شمایل دربردارنده زیبایی‌های معنوی و جذابیت‌های سیرتی و اقتضای آن، لطافت نفس است.
وی افزود: عشق مجازی حیوانی از شهوت و غریزه برمی‌خیزد و توجه عاشق به ظاهر و شکل اعضای بدن معشوق و اقتضای آن نیز نفس اماره است. واژه عشق در این بخش، مشترک لفظی محسوب می‌شود و مفهوم اصلی عشق از آن برداشت نمی‌شود. مولوی نیز به زیبایی به این نوع عشق اشاره کرده است: عشق‌هایی کز پی رنگی بود/ عشق نبود عاقبت ننگی بود.
عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان اضافه کرد: در این تقسیم‌بندی، واژه مجاز نیز اشتراک لفظی و دارای دو معنای متفاوت است. در عشق مجازی حیوانی، مجاز معنای کاذب و در عشق مجازی نفسانی، معنای معبر، پل و محل عبور می‌‌دهد. لفظ مجاز در دیگر متون نیز به همین معنا وارد شده، مثلاً در خطبه ۲۰۳ نهج‌البلاغه، امیرالمؤمنین(ع) واژه مجاز را به معنای معبر استعمال کرده است.
زیبایی‌های ظاهر منشأ و خاستگاه عشق نیست
وی ادامه داد: در عشق مجازی حیوانی، قوه ناطقه انسان به استخدام قوه حیوانی او درمی‌آید و ساحت عقلانیت منکوب ساحت حیوانی انسان می‌شود. البته از منظر ملاصدرا، توجه به زیبایی‌های ظاهر در دایره نکاح و ازدواج، مشروع شمرده شده است، اما آن را به‌عنوان منشأ و خاستگاه عشق جایز نمی‌داند، چراکه شدت در این توجه معمولاً به افراط، فسق و فجور منجر می‌شود، ولی در عشق مجازی نفسانی، شدت عشق و توجه به زیبایی‌های معنوی و سیرتی و حتی زیبایی‌های ظاهری از آن نظر که جلوه‌ای از زیبایی‌های معنوی هستند، پدیده‌ای افراطی به حساب نمی‌آید، چراکه هر چه بر شدت آن افزوده شود، انسان به فطرت خویش نزدیک‌تر می‌شود.
امامی‌جمعه بیان کرد: واژه عشق در این بخش، مشترک لفظی است و به شدت محبتی اطلاق می‌شود که دارای مراتب و درجات است، به کمال منتهی می‌شود و تعادل و دوری از هر افراط و تفریط، از ویژگی‌های بارز آن است. در این نوع عشق، نفس انسان نرم و لطیف می‌شود و انسان به حالات وجد، حزن، گریه و رقت قلب رسیده و تفکر و تعقل کسب می‌کند. عاشق در اینجا دائم در حال یافتن گمشده خویش است، هر چه بیشتر می‌یابد، به وسعت نایافته‌های خود بیشتر پی می‌برد و عشق و طلب در او تشدید می‌شود، چراکه زیبایی‌های ملکوتی و الهی کران ندارد.
وی ضمن اشاره به اینکه در تقسیم‌بندی ملاصدرا، دو واژه عشق و مجاز، مشترک لفظی به‌شمار می‌روند و محل ایراد هستند، اظهار کرد: در تقسیم‌بندی جدید، این اشکال مرتفع و اصلاح شده است. بنابراین، تمام عشق‌های انسانی در دو گروه واقعی و کاذب قابل تفکیک‌اند و عشق واقعی خود به دو زیرمجموعه حقیقی و مجازی تقسیم می‌شود. عشق واقعی حقیقی، عشق به خدا و صفات و افعال اوست و عشق واقعی مجازی، مرتبه‌ای از عشق واقعی و به‌منزله معبر و پلی برای رسیدن به آن و نائل شدن به مراتب بالاتر است. در این نوع عشق، عاشق در پی استحسان شمایل محبوب و زیبایی‌های خلقی و معنوی اوست و توجه به زیبایی‌های ظاهری نیز به‌عنوان جلوه‌ای از زیبایی‌های ملکوتی مطرح است.
نگاه علامه مجلسی به نظریه عشق‌شناسی ابن سینا
عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان تأکید کرد: علامه مجلسی در کتاب مرآت‌العقول، در برابر نقد علما مبنی بر وجود تناقض ظاهری در نظرات عشق‌شناسی ابن سینا، به دفاع از او برخاسته است. ابن‌سینا در کتب طبی خود همچون قانون، عشق را نوعی جنون دانسته، ولی در کتاب‌های حکمی و الهی خود همچون الهیات شفا و اشارات، آن را اوج سعادت و کمال برشمرده است. علامه مجلسی ضمن بیان روایتی در جلد هشتم مرآت‌العقول، کتاب ایمان و کفر، باب عبادت، به تبیین و رفع این تناقض ظاهری می‌پردازد. او از امام جعفر صادق(ع) و ایشان از قول رسول اکرم(ص) روایت می‌کند که افضل مردم کسانی هستند که به عبادت عشق می‌ورزند و با آن معانقه و عشق‌بازی می‌کنند، عبادات را قلباً دوست دارند و با آنها مباشرتی بدنی دارند.
وی افزود: بدیهی است عشقی که در این روایات شرح داده شده، درتقسیم‌بندی ملاصدرا، در قسمت عشق مجازی نفسانی می‌گنجد. یعنی ابتدا زیبایی‌های عبادت بر عبد مکشوف می‌شود و سپس آن عبادت بسیار والاتر از تکلیف جلوه می کند. علامه مجلسی در ادامه، تناقض ظاهری نظرات ابن‌سینا در باب عشق را منتفی دانسته و این اتهام را جایز نمی‌داند، چراکه منظور از جنون عشق حیوانی، شهوانی و جسمانی و منظور از عشق ممدوح، عشق روحانی و معنوی است. وی در بیان یکی از تفاوت‌ها میان عشق‌های مذکور، این‌گونه بیان می‌کند که عشق در نوع مجازی حیوانی به محض وصال زایل می‌شود، ولی عشقی که بر محور زیباشناسی باشد، در هنگام وصال نه تنها از آن کاسته نمی‌شود، بلکه بر شدتش دائماً افزوده می‌گردد، چراکه عاشق مراتب بالاتری را طلب می‌کند.
امامی‌جمعه با بیان تقسیم‌بندی دیگری از ملاصدرا برای انواع عشق، اظهار کرد: وی در جلد هفتم اسفار اربعه، صفحه ۱۸۳، تمام عشق‌های انسانی را به عشق اکبر، عشق اوسط و عشق اصغر تقسیم‌بندی کرده است. ملاصدرا عشق اکبر را والاترین مرتبه عشق دانسته که از آن در آیه ۵۴ سوره مائده، به یحبونهم و یحبونه تعبیر می‌شود. این عشق شامل حال کسانی است که به مرحله کمال و فنا دست یافته‌اند. عشق اوسط نیز عشق به خدا و افعال و صفات وی و هر چه در طبیعت است که جلوه‌ای از خداوند یگانه و منشأ همه کمالات و زیبایی‌ها به‌شمار می‌رود. او آیه ۱۹۱ سوره آل عمران را مرتبط با این نوع عشق تعریف می‌کند. ملاصدرا عشق اصغر را نیز از نوع عشق انسان به انسان دانسته است، از آن نظر که وجود انسان نمونه‌هایی از تمام زیبایی‌های عالم را داراست و عالم نیز تصنیف و نگارش خداوند است، پس انسان شایسته عشق ورزیدن محسوب می‌شود. وی انسان، قرآن و عالم را صورت‌هایی از یکدیگر معرفی می‌کند که در همه آنها، جلوه زیبایی‌ها و کمالات خداوند هویداست.
گزارش از الهه‌سادات بدیع‌زادگان
انتهای پیام
