کربلا، نجف، دمشق، عسقلان یا قاهره؛ سر امام حسین(ع) کجا دفن شد؟

به گزارش ایکنا، احمد خامه‌یار، مؤلف و محقق تاریخ اسلام، شامگاه دوشنبه 31 مردادماه در نشست علمی «مسئله دفن سر امام حسین(ع) و مزارات رأس الحسین(ع)» از سلسله درس‌گفتارهای تخصصی عاشوراپژوهی، که از سوی مؤسسه آموزش عالی امام خمینی(ره) برگزار شد، گفت: موضوع دفن سر امام حسین(ع) از معماهای تاریخی است که شاید نتوان پاسخ صریحی برای آن یافت. مشهور نظر امامیه این است که سر مقدس در کربلا و در کنار بدن مطهر دفن شده است. البته غیر از این قول، نزدیک به ده قول درباره محل دفن وجود دارد که بیشتر شایعه است.

سر امام حسین(ع) کجا دفن شده؟

وی ادامه داد: کربلا، نجف (کنار حرم امام علی(ع) یا مسجد حنانه)، دمشق، مدینه، رقه، عسقلان، قاهره، مرو و امام صاحب در افغانستان ده قولی است که درباره سر مطهر بیان شده است؛ گرچه قول مشهور بازگشت سر و دفن در کنار جسد مطهر امام(ع) در کربلاست. اولین کسی که این قول را اشاره کرد شیخ صدوق بود که گفته است حضرت علی بن الحسین(ع) به همراه زنان سر را به کربلا بردند و دفن کردند و سیدمرتضی هم با تعبیر «قیل» همین قول را روایت کرده است. ابن نمای حلی هم این قول را قابل اطمینان و مرجح می‌داند. ابن طاووس گفته اجماع علما بر این قول است و علامه مجلسی هم همین نظر را دارد. ابوریحان بیرونی گفته است که در روز اول صفر سر حسین وارد دمشق شد و 20 همان ماه یعنی اربعین سر ایشان به کربلا برده و دفن شد. ابن جوزی هم بازگشت سر به کربلا را قید کرده است. قرطبی، قزوینی، حمدلله مستوفی و ... هم قائل به این قول هستند.

خامه‌یار با بیان اینکه منابعی که این قول را مطرح کرده‌اند مورخ یا تحقیق تاریخی نیستند و جزئیاتی درباره زمان و نحوه انتقال سر نداریم، اظهار کرد: در مورد اربعین و بازگشت اسرا در اربعین اول و 20 صفر هم از مباحث اختلافی است. البته ما به عنوان شیعه معتقد به همین قول عمل می‌کنیم، ولی باید از نگاه یک پژوهشگر تاریخی هم به آن بپردازیم.

احادیث دفن سر در نجف

وی افزود: در منابع حدیثی از جمله کامل الزیارات چند روایت درباره دفن سر در نجف داریم. دو روایت را کلینی نقل کرده و تنها قولی که حدیث از معصوم(ع) درباره آن داریم دفن راس شریف در نجف است. امام صادق(ع) به همراه فرزندشان و راوی حدیث به قصد نجف حرکت کردند و امام(ع) به اسماعیل، فرزندش، گفت که به جدت سلام کن.

خامه‌یار بیان کرد: حدیث دیگر از ابان بن تغلب است که گفته همراه امام(ع) در کوفه بودم و در چند موضع نماز خواندم امام(ع) فرمودند که اینجا قبر امیرالمؤمنین(ع) و سر حسین(ع) است. ابن قولویه هم این روایت را نقل کرده و آورده است که وقتی به نجف رسیدند دو قبر بود؛ یکی بزرگتر که قبر امام علی(ع) بود و دیگری راس الحسین بن علی(ع). یونس بن ظبیان هم روایت مشابهی آورده که همراه امام صادق(ع) بود و امام در دو نقطه نزدیک به هم نماز خواندند و بعد فرمودند که یکی قبر امام علی(ع) و دیگری راس امام حسین(ع) است. در پایان حدیث این قید آمده که سر با جسد و جسد با سر است که معلوم نیست این تعبیر چه معنایی دارد.

این پژوهشگر مزارات اسلامی تصریح کرد: از برخی احادیث برداشت می‌شود که سر امام حسین(ع) در کنار مرقد امام علی(ع) در بالاسر است، ولی از برخی هم به دست می‌آید که با فاصله از مقبره امام علی(ع) یعنی مسجد حنانه در نقطه‌ای بین کوفه و نجف امروزی قرار دارد. برخی با استناد به اینکه ما در حرم امام علی(ع) یک زیارت مخصوص برای امام حسین(ع) داریم، گفته‌اند که این می‌تواند موید دفن سر در نجف باشد.

خامه‌یار با بیان اینکه برخی معتقدند این احادیث از نظر سندی مشکلاتی دارد و صحیح السند نیست، اظهار کرد: قول رایجی که منابع زیادی آورده‌اند دفن سر شریف در دمشق است، زیرا سرهای شهدا بعد از کربلا به شام برده شد؛ یعنی رفتن سرها به دمشق قطعی است، ولی اینکه بعد از دمشق چه شده مورد اختلاف است. خوارزمی، ابن عساکر، سبط بن جوزی، ابن نما، ابن کثیر گفته‌اند که سر پس از دمشق در خزانه اموی‌ها باقی ماند و بعد آن را کفن و دفن کردند. خوارزمی و ابن عساکر گفته‌اند که سلیمان بن عبدالملک اموی سر را از خزانه بیرون آورد و دفن کرد و برخی گفته‌اند عمربن عبدالعزیز سر را خارج کرد و شاید آن را به کربلا برده است. ابن عساکر هم از قول زنی گزارش دفن توسط سلیمان را مطرح می‌کند و بعد که عباسی‌ها به حکومت رسیدند سر را نبش قبر کردند و به جایی بردند که معلوم نیست.

وی گفت: درباره اینکه سر در کجای دمشق دفن شده اختلاف وجود دارد. روایتی گفته در قبرستان مسلمین و روایت دیگری محل دفن را در مسجد جامع دمشق دانسته و ابن حبان مدعی است که آن را دیده است. برخی هم یکی از دروازه‌های دمشق (باب الفرادیس و کنار قبر حضرت رقیه) را محل دفن سر شریف بیان کرده‌اند. مقامی که امروزه در مسجد اموی دمشق وجود دارد محل قرار دادن سر در مجلس یزید بوده و نه محل دفن سر و کنار آن محراب امام سجاد(ع) است.

شواهد دفن سر در حرم حضرت رقیه(س)

این پژوهشگر مزارات اسلامی اظهار کرد: شواهد متعددی هست که سر کنار مقبره حضرت رقیه دفن شده و از جمله وجود کتیبه‌هایی از 808 قمری که به وضوح در آن نوشته اینجا محل دفن سر حسین(ع) است و در کتیبه دیگری از سال 1125 نوشته شده که اینجا موضع راس الحسین است. برخی سفرنامه‌های قاجاری از جمله میرزا حسام‌السلطنه به جایگاه سر در حرم حضرت رقیه اشاره کرده است. گزارشی داریم که در دوره عثمانی طاقچه محل سر امام حسین(ع) در حرم حضرت رقیه را باز کردند و دیدند سری وجود ندارد؛ یعنی در مورد این جایگاه هم نظر قطعی نمی‌توان ارائه کرد و در طرح توسعه اخیر حرم حضرت رقیه این جایگاه کاملاً از بین رفت. چون متولیان متوجه اهمیت تاریخی این موضع نبودند.

خامه‌یار با اشاره به قول مدینه، بیان کرد: ابن سعد در طبقات خود اشاره دارد که یزید سر امام(ع) را برای والی خود در مدینه فرستاد و او سر را در کنار مقبره حضرت زهرا(س) به خاک سپرد. بلادزی عین این گزارش را آورده، ولی به دفن سر در مدینه اشاره نمی‌کند و گفته است که آن را به دمشق برگرداندند. برخی منابع به جای قبر زهرا(س) گفته‌اند که در بقیع دفن شده است. البته طبق باور اهل سنت، منظورشان دفن سر در کنار قبر حضرت فاطمه(س) است.

قول شاذ دفن سر در شهر رقه سوریه

وی افزود: قول شاذی هم در مورد دفن سر در شهر رقه در شمال سوریه، کنار فرات وجود دارد که این مکان در سال‌های اخیر محل حکومت داعش بود. ابن جوزی نقلی از عبدالله بن عمر وراق آورده است که یزید سر را به انتقام سر عثمان نزد آل ابی معیط فرستاد و آنها در رقه ساکن بودند و سر را در یکی از خانه‌های خود دفن کردند و بعد این خانه محل مسجد شهر شد و در آن زمان یک درخت سدر کنار محل دفن سر بود. در دوره عباسی شهر رافقه را در کنار رقه ساختند که دیوارهای شهر باقی مانده و بقایای یک مسجد جامع هم در شهر وجود دارد و برخی از پژوهشگران فکر کرده‌اند که مسجد جامع کنونی رافقه محل دفن سر شریف است، در صورتی که رقه کاملا از بین رفته است و آنچه امروز به نام رقه هست همان رافقه است.

خامه‌یار ادامه داد: محل دفن دیگر عسقلان در داخل خاک اراضی اشغالی سال 1948 است. در دوره فاطمیون زیارتگاهی در این شهر بود که معتقد بودند محل دفن سر امام(ع) است. مستنصربالله فاطمی زیارتگاه بزرگی برای آن ساخت، ولی وقتی حملات صلیبی تشدید شد، فاطمیون سر امام را به قاهره منتقل کردند و زیارتگاه بزرگی آنجا ساختند؛ گرچه زیارتگاه عسقلان هم تا دوره عثمانی باقی ماند و عکس قدیمی از ان هم وجود دارد و اسرائیل آن را کاملا منفجر کردند و فقط منبری از دوره فاطمیون در اینجا باقی مانده است. مصری‌ها به شدت برای راس الحسین در قاهره احترام قائل هستند و به آن تعصب و اصرار دارند که همین‌جا محل دفن سر مقدس است و تلاش زیادی کرده‌اند تا آن را اثبات کنند و حتی مورخان غیرمتعصب آنها هم در این بحث متعصب هستند و تاکید می‌کنند که سر توسط فاطمی‌ها در قاهره دفن شده است.

این پژوهشگر مزارات اسلامی بیان کرد: قول دیگر این است که ابومسلم خراسانی پس از تصرف دمشق سر را به مرو (ترکمنستان فعلی) منتقل و در دارالعماره دفن کرد. این قول به راحتی قابل رد است، زیرا ابومسلم هیچ وقت وارد دمشق نشد. قول دیگر دفن سر در قندوز افغانستان است و همانطور که داستان‌هایی برای دفن امام علی(ع) در مزار شریف ذکر شده برای دفن سر امام حسین(ع) هم گفته می‌شود که قابل اعتنا نیست، چون عباسی‌ها و اموی‌ها با هم رقابت داشتند و داستان‌هایی را در این‌باره بیان کردند. لذا به لحاظ تاریخی در مورد محل دفن نمی‌توان نظر قطعی ارائه کرد و صرفا از نظر عقیدتی می‌توانیم نظر دفن در کنار بدن را بپذیریم؛ گرچه تنها روایت دفن از قول امام معصوم(ع) دفن در نجف بیان شده است.