مؤسسه رسول امین؛ از آموزش حفظ تا تأمین محتوا برای مربیان قرآن

«رسول امین» از جمله مؤسسات قرآنی واقع در شهر اصفهان است که اوایل دهه 1390، از سوی خانواده الهی‌دوست تأسیس شد و در طول دوران فعالیت، فراز و فرودهایی را تجربه و در مقطعی، رویکرد خود را تغییر داده است. خبرنگار ایکنا از اصفهان با حضور در این مؤسسه، گفت‌وگویی با حمید و محمدرضا الهی‌دوست، مدیران مؤسسه رسول امین برای آشنایی بیشتر با فعالیت‌های این مجموعه انجام داده است که ماحصل آن از نظر خوانندگان می‌گذرد.

محمدرضا الهی‌دوست در این گفت‌وگو به تاریخ شکل‌گیری مؤسسه اشاره کرد و گفت: در اسفند 91، طی قراردادی با اداره‌کل ارشاد به مبلغ 40 میلیون تومان برای فعالیت در زمینه حفظ کل، سوره‌ای، جزئی و موضوعی، مؤسسه رسول امین در خیابان میرفندرسکی که برنامه‌های قرآنی در آن رونق نداشت، تأسیس و از خرداد 92، فعالیت آن با 600 فراگیر و 20 مربی آغاز شد.

وی افزود: فعالیت مؤسسه در این مکان به مدت سه سال ادامه پیدا کرد، ولی طی این مدت هیچ مبلغی از قرارداد با ارشاد در اختیار ما قرار نگرفت. فراگیران تا مرحله‌ای پیش رفتند و بعد از آن به‌دلیل افزایش هزینه اجاره‌بها دیگر نتوانستیم به فعالیت در این مکان ادامه دهیم. بنابراین در سال 95، مکان مؤسسه به خیابان توحید میانی منتقل شد، دو سال در آنجا مستقر بودیم و 100 نفر قرآن‌آموز جذب کردیم، چون حساسیت‌ها در آنجا بیشتر از مکان قبلی بود که سبقه مذهبی هم داشت و جذب قرآن‌آموز سخت‌تر شد. در پایان سال 97 نیز به خیابان ابن‌سینا نقل مکان کردیم و نوع فعالیت‌ها را از حوزه آموزش به پژوهش تغییر دادیم.

این فعال قرآنی دلیل تغییر رویکرد مؤسسه را مشکلات مالی بیان کرد و گفت: قبلا از کمک‌های خیران برای تأمین اجاره‌بها بهره‌مند می‌شدیم که بعد از مدتی این کمک‌ها قطع شد. قراداد با ارشاد نیز به نتیجه نرسید. مؤسسه تا پایان سال 97 تابلو نیز داشت، ولی بعد از آن دیگر تابلو هم در اختیار نداشتیم تا افراد برای ثبت‌نام بیایند. از طرف اداره بیمه با مشکل مواجه شدیم و باید گفت مؤسسه ثبت نهایی نشده است، بلکه موافقت اصولی از سازمان دارالقرآن و اداره‌کل ارشاد دارد، یعنی ثبت موقت آن انجام شد و برای ثبت نهایی منتظر تأمین مالی بودیم که با تغییر دولت، این اتفاق نیفتاد. اگر شرایط فراهم شود و بتوانیم مبلغ لازم برای رهن کامل مکان فعلی مؤسسه را تأمین کنیم، مایل به احیای دوباره رویکرد آموزشی مؤسسه هستیم.

وی با اشاره به دیگر فعالیت‌های مؤسسه اظهار کرد: برگزاری و اجرای مسابقات قرآن کارکنان وزارت نیرو و خانواده‌های آنها در استان اصفهان به عهده مؤسسه رسول امین است و از سال 92 تاکنون، دو مرحله آموزش برای کارکنان این وزارتخانه و 10 مرحله نیز مسابقات کارمندان و خانواده‌های آنها را برگزار کرده‌ایم.

الهی‌دوست ادامه داد: دو نرم‌افزار رایگان تلفن همراه نیز در سال‌های 98 و 99 در مؤسسه تولید و قول حمایت نیز داده شد، ولی زمانی که برای دریافت کمک مراجعه کردیم، اداره‌کل ارشاد اعلام کرد که فعلا بودجه برای حمایت از تولید نرم‌افزار در اختیار ندارد. این نرم‌افزارها، یکی «تفسیر ساده قرآن» نام دارد که خلاصه تفسیر المیزان را شامل می‌شود، به سفارش مؤسسه صبح صادق تولید و تاکنون بیش از ده هزار نسخه از آن نصب شده است. نرم‌افزار صوتی «حیات در عالم برزخ و معاد» نیز دیگر محصول چندرسانه‌ای مؤسسه به‌شمار می‌رود. 

وی که هم‌اکنون به‌عنوان مسئول شعبه 31 دارالقرآن‌الکریم اصفهان نیز فعالیت می‌کند، کتابی با عنوان «گلستان ضرب‌المثل‌های قرآنی» تألیف کرده که سال 1385 در انتشارات جامعة‌القرآن‌الکریم منتشر شده است. در این کتاب 288 صفحه‌ای که در برنامه شیرازه شبکه قرآن نیز معرفی شده، آن دسته از ضرب‌المثل‌های فارسی که دارای معادل‌های قرآنی هستند، معرفی شده‌اند و هدف مؤلف، گردآوری ضرب‌المثل‌هایی است که با مفاد آیات قرآن تناسب دارند، چنانکه نزدیک به 500 ضرب‌المثل فارسی و هزار آیه قرآن مورد بررسی قرار گرفته‌اند. کتاب در دو فصل دسته‌بندی شده است؛ در فصل اول، ضرب‌المثل‌های فارسی به ترتیب حروف الفبا گردآوری شده و زیر هر کدام، آیه یا آیاتی متناسب با آن آمده است. فصل دوم، شامل آیاتی است که برخلاف ضرب‌المثل‌های فارسی بوده و فقط چند صفحه از کتاب را به خود اختصاص داده‌اند، چراکه در فارسی ضرب‌المثل‌هایی رواج دارد که قرآن کریم به مفهومی مخالف آنها می‌پردازد، مانند ضرب‌المثل «تر و خشک با هم می‌سوزند» که آیه 165 سوره اعراف خلاف آن را بیان می‌کند.

تأمین محتوا برای مربیان و معلمان قرآن

حجت‌الاسلام حمید الهی‌دوست، از مدیران مؤسسه رسول امین و عضو هیئت علمی جامعة‌المصطفی(ص) العالمیه نیز که آثار پژوهشی مؤسسه به قلم وی تألیف می‌شود، رویکرد تألیف آثار را تربیت مربیان قرآن و تأمین محتوا برای آنها بیان کرد و گفت: با توجه به نیاز مربیان به متون آموزشی، آثار به‌صورت تخصصی و با هدف کمک به مربیان و معلمان قرآن در امر آموزش تألیف می‌شود. تاکنون، هفت عنوان کتاب در مؤسسه تألیف شده و دو کتاب نیز در دست چاپ است. کتاب‌ها نیز با همکاری تعدادی از پژوهشگران اصلی و موردی تألیف و به کمک ناشرانی مانند نسیم حیات قم، نورالحیات، جامعة‌المصطفی و بوستان کتاب چاپ و منتشر می‌شود و خود مؤسسه فاقد انتشارات است. 

وی به معرفی آثار پژوهشی مؤسسه پرداخت و اظهار کرد: اولین کتاب در سال 97 چاپ شد و «سیری در آیات موضوعی» نام دارد که سه موضوع خداشناسی، معادشناسی و انسان‌شناسی را به‌صورت نموداری و مبتنی بر آیات غرر مورد بررسی قرار می‌دهد. این کتاب جنبه آموزشی دارد و دارای سیر منطقی و دسته‌بندی شده است.

عضو هیئت علمی جامعة‌المصطفی(ص) العالمیه افزود: کتاب بعدی، «تقدیم و تأخیر در قرآن» نام دارد که تقدیم و تأخیر واژه‌ها در قرآن را بررسی می‌کند. ابتدا حدود 40 روایت بررسی سندی و دلالی شده‌اند که معمولا در آثار تفسیری کمتر این کار انجام می‌شود. بررسی دلالت‌های روایات نشان می‌دهد که ائمه(ع) به تقدیم و تأخیر واژه‌ها در قرآن توجه کرده‌اند. بنابراین، موضوع تقدیم و تأخیر ریشه روایی دارد و منشأ آن، خود اهل بیت(ع) هستند. سپس سه مورد از تفاسیر قرآن شامل نمونه، المیزان و مجمع‌البیان بررسی و نشان داده شده که از تفسیر مجمع‌البیان که مؤلف آن به سال 538 هجری قمری درگذشته، تا تفاسیر نمونه و المیزان که مربوط به عصر حاضر هستند، سیر توجه به این موضوع، صعودی و فزاینده بوده است. در کتاب، 10 معیار برای تقدیم و تأخیرهای قرآنی ذکر شده که شامل زبانی، رتبی و اهمیت، مقام تعلیم و... است. در اینجا فقط سه مورد تفسیر بررسی شده‌اند و تفصیل این موضوع، چند برابر این کتاب را دربر می‌گیرد.

وی در توضیح معنا و مفهوم «تضمین» گفت: منظور از تضمین این است که واژه‌ای معنای واژه دیگر را در خودش جای می‌دهد و دومعنایی می‌شود. مثلا، در روایت‌ها وقتی حضرت فاطمه(س) بر پیامبر(ص) وارد می‌شود، جمله «قامَ الیها» می‌آید، نه «قامَ لَها»؛ اگر «قامَ لَها» بود، یعنی پیامبر(ص) به احترام حضرت زهرا(س) از جا برمی‌خاست، ولی «قامَ الیها» یعنی برمی‌خاست و مشتاقانه به سوی حضرت می‌رفت. در اینجا، قیام معنای اشتیاق را تضمین کرده و دومعنایی شده است. براساس تضمین، ظرافت‌های بسیاری را از قرآن می‌توان استخراج کرد. تضمین‌هایی نیز وجود دارند که معنای خود را ترک و معنای دوم را دریافت می‌کنند.

الهی‌دوست ادامه داد: «تضمین در قرآن از نگاه مفسران»، عنوان کتابی دیگر در این زمینه است که حدود 598 آیه قرآن را مورد بررسی قرار داده و از 81 کتاب در تألیف آن استفاده شده، در پایان کتاب نیز فهرستی از آیات مورد بررسی به ترتیب حروف الفبا آمده است. این کتاب برای مفسران و مترجمان مفید است و تألیف آن، پنج سال طول کشید، ولی این موضوع باز هم می‌تواند ادامه پیدا کند و حتی بیش از هزار آیه را می‌توان مورد بررسی قرار داد. همچنین در کتاب نشان داده شده که کدام مفسران به بحث تضمین، بیشتر و کمتر توجه کرده‌اند. به علاوه، همین بحث را از نگاه مترجمان نیز می‌توان دنبال کرد.

وی اضافه کرد: یکی دیگر از آثاری که به کار مربیان قرآن می‌آید، کتاب «بر کرانه ادب قرآن» است که تفسیر آموزشی ـ ادبی به‌شمار می‌رود و نکات تفسیری در چهار رشته صرف، نحو، بلاغت و لغت را بررسی می‌کند. معادل این اثر، یک کتاب 10 جلدی است که همه آیات را توضیح داده و بسیاری از توضیحات نیز نکته تفسیری ندارد. در این کتاب، فقط نکاتی که در تفسیر نقش‌آفرینی می‌کند، بررسی شده است. مثلا، چرا قرآن از فعل مجهول استفاده و فاعل را مخفی می‌کند؟ چون گاهی می‌خواهد فاعل را تضعیف و با بی‌اعتنایی از کنار او عبور کند. در پایان کتاب نیز نشانی آیات حاوی نکات تفسیری آمده است. تألیف این کتاب نیز سه سال به‌طول انجامید و در تألیف آن، از 246 منبع استفاده شده است.

عضو هیئت علمی جامعة‌المصطفی(ص) العالمیه بیان کرد: آخرین کتابی که منتشر شده و انتشار آن مربوط به سال جاری است، «مجموعه مقالات قرآن‌پژوهی» نام دارد که مقالات منتشره اینجانب در مجلات مختلف را در یک مجلد گردآوری کرده است و قرار گرفتن آنها در کنار یکدیگر، نکات خوبی به‌دست می‌دهد. این مقالات درباره مهدویت در قرآن، سلامت، حقانیت وعده‌های الهی، روش‌شناسی پاسخگویی قرآن به نیازهای بشر در هر زمان و روش‌شناسی تفسیر فقهی آیات قرآن است.

اگرچه در مؤسسه رسول امین مانند گذشته، فعالیت‌های آموزشی جریان ندارد، ولی مدیران مؤسسه فعالیت آموزشی خود را در محافل و مراکز دیگر دنبال می‌کنند و به تعبیر حمید الهی‌دوست، قبلا افراد به سراغ ما می‌آمدند و اکنون ما به سراغ آنها می‌رویم. وی در این‌باره اظهار کرد: زمانی که مؤسسه در خیابان میرفندرسکی واقع بود، یک‌سری جلسات سنتی قرآن و روضه‌خوانی تشکیل می‌شد. در حال حاضر نیز روزهای دوشنبه در مسجدالرضا(ع)، روزهای یکشنبه در منزلی شخصی واقع در خیابان مسجدسید و روزهای سه‌شنبه در مجموعه فرهنگی آیت‌الله خادمی، جلسات تفسیر و قرائت برگزار می‌کنیم. در روزهای جمعه نیز جلسات تخصصی با محوریت تفسیر تسنیم و در روزهای شنبه، جلسات تفسیر نهج‌البلاغه در قائمیه برگزار می‌شود. این جلسات قبلا در داخل مؤسسه برگزار می‌شد و اکنون در منازل و مراکز دیگر برگزار می‌شود.

محبوبه فرهنگ