زینت طبیعت، بندگی و عبادت پروردگار است

به گزارش ایکنا از اصفهان، «نامه و قرار» عنوان اولین همنشینی دانشجویی است که با موضوع محیط‌زیست و به همت معاونت فرهنگی جهاددانشگاهی واحد اصفهان، روز گذشته، ۱۶ بهمن‌ماه در محل معاونت پژوهشی این واحد برگزار شد.

در ابتدای این نشست، محمدرضا رهبری، معاون فرهنگی جهاددانشگاهی واحد اصفهان طراحی و شیوه ارائه محتوا در این جلسات را منطبق با نیاز‌ و دغدغه‌ مخاطب دانست و اظهار کرد: آلودگی و تخریب محیط‌‌زیست، یکی از معضلات مهم جهانی است. لذا، تصمیم گرفتیم با کاوش در آیات قرآن، به دنبال شناخت بهتر از مفهوم محیط‌زیست و طبیعت و دستیابی به شیوه تعاملی درست با آن باشیم.

در ادامه، محمد سلطانی، عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان با طرح یک سؤال به موضوع محیط‌زیست پرداخت و گفت: در ابتدا باید این نکته بررسی شود که خداوند چه نامی برای محیط‌زیست در آیات قرآن ذکر کرده است؟ همه‌ چیز در جهان با نام و نام‌گذاری آغاز می‌شود. در آیات قرآن نیز در ابتدای داستان خلقت انسان، صحبت از آموزش اسماء به آدم به میان آمده و یا در آیات اولیه سوره الرحمان، خداوند به عبارت «علمه البیان» اشاره کرده‌ است. نام و نام‌گذاری از این نظر اهمیت دارد که نمایان‌کننده ذهنیت فرد نام‌گذار است. یعنی ذهنیت‌، نام را می‌آفریند. برای مثال، شاید بتوان به انتخاب دو نام متفاوت برای یک منصب حکومتی از سوی دو پادشاه اشاره کرد که نشان‌دهنده ذهنیت و تفکر آنهاست. پادشاه اول، فرعون است که خود را رب اعلی می‌نامد و با این نام‌گذاری، کاملا دیدگاه خود را نمایان می‌کند. پادشاه دوم، کریم‌خان زند است که تأکید می‌کند وی را پادشاه نخوانند و نام خود را وکیل‌الرعایا یعنی وکیل مردم قرار می‌دهد.

نام قرآن برای طبیعت و محیط‌زیست

وی افزود: از مقایسه‌ رب اعلی و وکیل‌الرعایا می‌توان نوع دیدگاه، تفکر و ذهنیت این دو فرد را کاملا تشخیص داد. لذا، نامی که در قرآن برای طبیعت و محیط‌زیست منظور شده نیز نمایانگر دیدگاه خدا درباره طبیعت است. با تأمل در آیه هفت سوره کهف مشخص می‌شود که خداوند نام «زینت» را برای محیط‌زیست انتخاب کرده‌ است. آنجا که می‌فرماید: «إِنَّا جَعَلْنَا مَا عَلَى الْأَرْضِ زِينَةً لَهَا لِنَبْلُوَهُمْ أَيُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا؛ در حقيقت ما آنچه را كه بر زمين است، زيورى براى آن قرار داديم تا آنان را بيازماييم كه كدام‌یک از ايشان نيكوكارترند.»

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان تصریح کرد: این نام، مستقل از وجود انسان‌ است. یعنی بسیاری از رخدادهای طبیعی حتی بدون ظهور و بروز در نظر انسان‌ رخ می‌دهد و او هیچ شناختی از این وقایع ندارد. از آنجا که خداوند منبع، اصل و کمال مطلق زیبایی و جمال است، همواره زمین را در چرخه صحیح محیط‌زیست، زینت و زیور می‌کند و آن را می‌آراید. لذا، هر اقدام انسان که سبب زینت طبیعت شود و مراتب وجودی آن را ارتقا دهد، در راستای هدف خلقت قرار دارد و عبادت و بندگی پروردگار محسوب می‌شود. این نکته نیز لازم است ذکر شود که ترجمه صحیح عبادت، بندگی بوده و ترجمه آن به پرستش، نادرست است. 

امیر احمدنژاد، عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان نیز این همنشینی قرآنی را مصداق این بیت حافظ دانست که می‌گوید: «حسنت به‌ اتفاق ملاحت جهان گرفت/ آری به‌ اتفاق، جهان می‌توان گرفت» 

دستور شیطان به شکافتن گوش چهارپایان

وی سپس با اشاره به آیه ۱۱۹ سوره نساء، به موضوع محیط‌زیست از منظر قرآن کریم پرداخت و افزود: این آیه به‌مثابه بیانیه‌ای محکم و قطعی از سمت شیطان خطاب به پروردگار است، آنجا که در داستان آفرینش که در قرآن به‌صورت قصه‌ای اسطوره‌ای و نمادین بیان شده، شیطان با سوگندی شدید و غلیظ قسم یاد می‌کند که قطعا موجودی را که سبب اخراجش از بهشت شده، گمراه خواهد کرد و او را به دام آرزوها می‌اندازد تا لذت زندگی در اکنون را صرف رسیدن به آرزوهای دور و دراز کند. همچنین به او دستور خواهد داد که گوش چهارپایان را بشکافد و آفرینش الهی را تغییر دهد. همان‌گونه که ملاحظه می‌شود، تغییر، کلیدواژه مهم این آیه است. بنابراین، باید تأمل کرد که تغییر در این آیه به چه معناست، چه ارتباطی با محیط‌زیست دارد و علامت‌گذاری و شکافتن گوش چهارپایان نشان از چیست؟ 

سلطانی نیز در شرح این آیه بیان کرد: مفهوم تغییر در زبان فارسی با مفهوم آن در زبان عربی متفاوت است. در زبان عربی، تغییر از ماده «غیر» و به مفهوم تبدیل چیزی به پدیده‌ای جز خودش است. یعنی پدیده‌ای به غیر آنچه که هست، تبدیل شود. 

در ادامه، یکی از افراد حاضر در نشست، تغییر مسیر علم در قرن 17 از تعامل، همراهی و همسویی با طبیعت به تسلط بر آن و تغییر طبیعت را نمودی از آیه ۱۱۹ سوره نساء دانست و گفت: هر چند مدرنیته برای بشر آسایش به ارمغان آورد، اما سبب وقوع آسیب‌های جدی محیط‌زیستی نیز شد. 

شرکت‌کننده دیگر از نوع تغییر مورد نظر در این آیه سؤال کرد و خواستار تعیین دقیق مرز تغییر مطلوب از تغییر غیرمطلوب در طبیعت شد. 

تغییر از منظر قرآن

سلطانی در پاسخ اظهار کرد: در یکی از کشورهای حاشیه خلیج‌ فارس، با طراحی پروژه‌ای پرهزینه، بیابان لم‌یزرعی را با استفاده از شیوه‌های نوین علمی، به فضای سبزی پردرخت تبدیل کردند، اما آیا این تغییر، مصداقی از تغییر مردود در نظر قرآن است؟ خیر، چراکه خلقت الهی مراتب وجودی متعددی دارد و از جماد به سمت حیوان، تکامل بیشتر می‌شود. مولانا به زیبایی به این موضوع اشاره می‌کند: «از جمادی مردم و نامی شدم/ وز نما مردم به حیوان بر زدم.»

وی ادامه داد: با این توضیح، آباد کردن بیابان، نمونه‌ای از تبدیل موجودی با درجه وجودی پایین‌تر به موجودی با درجه وجودی والاتر است و مصداقی از تغییر نامطلوب مدنظر در آیه‌ ۱۱۹ سوره نساء نیست. 

سیدمحمد رجایی رامشه، دکترای مهندسی ذهن و بنیان‌گذار مدل RJ نیز شیوه برگزاری این جلسات را به‌صورت تأمل و خوانش جمعی قرآن بیان کرد و گفت: قرار بر این است که این همنشینی در فضایی کاملا تعاملی و نه تدریسی برگزار شود، پس در کنار هم قرآن می‌خوانیم و فهم قرآنی خود را ارتقا می‌دهیم. 

آب؛ مایه حیات زمین

وی بررسی آیات مربوط به محیط‌زیست را با مرور آیات مرتبط با خلقت هستی از خاک آغاز کرد و افزود: خداوند خلقت همه موجودات را از خاک قرار داد و بارها خلقت انسان از خاک را گوشزد کرده‌ است. همچنین در آیات متعددی ذکر کرده که زمین مرده را با آب، زنده می‌کنم و عرش خود را بر آب بنا نهاده‌ام. حال این سؤال مطرح می‌شود که آب چگونه قابلیت‌هایی به این ارجمندی یافته و توان زنده کردن زمین و شایستگی بنا شدن عرش خدا بر آن را دریافت کرده است؟ 

این استاد دانشگاه ادامه داد: شاید بتوان گفت حرکت، همان معجزه‌ای است که توان زنده کردن را به آب بخشیده؛ حرکت از سمت دریا به سوی آسمان، حرکت از ابرها به سوی زمین به‌صورت قطرات باران و سپس حرکت در اعماق زمین و برقراری جریان مستمری از مواد مغذی و معدنی خاک در عمق زمین. با حرکت مداوم آب است که زندگی و حیات، ابتدا به بذر بخشیده می‌شود تا تکامل یابد و به سمت روشنایی و نور حرکت کند. سپس این گیاه تازه، زندگی را در حیوانات و انسان‌ها جاری می‌کند، سبب تکامل و رشد آنها می‌شود و در نهایت، دوباره انرژی و حرکت آب است که پس‌ از مرگ موجودات، مواد معدنی انباشته شده در جسم آنها را به خاک بازمی‌گرداند و خاک را نیز زنده می‌کند. پس اگر آبی وجود نداشته باشد، تکامل و هدایت به سوی روشنایی و عرش امکان‌پذیر نیست و خاک، گیاه، حیوان و انسان به مرتبه حی نخواهند رسید. 

وی تأکید کرد: خلقت و آفرینش هستی به‌مثابه تکمیل پازلی است که هر قطعه الزاما در جای خود کاربرد دارد و به هدف کلی که همان آفرینش تصویر است، کمک می‌کند. لذا، احترام به طبیعت به معنای اجازه دادن به اجزای آن برای ایفای نقش بی‌بدیل خود در ساختار کلی آفرینش است. هر رخدادی که مسیر چرخه حرکتی از خاک به خاک را مسدود کند، قدمی در تخریب محیط‌زیست محسوب می‌شود. اگر انسان‌ها در هر جایگاه و شغل، خود را موظف به دخالت نکردن در این چرخه طبیعی بدانند، زیست آنها همسو و هم‌جهت با طبیعت قلمداد می‌شود. سهراب سپهری می‌گوید: «روی قانون علف پا نگذاریم»؛ منظور وی از پا نگذاشتن بر قانون علف، همان دخالت نکردن در چرخه‌ خلقت علف است. 

در پایان نیز افراد حاضر در نشست، نکات و پرسش‌هایی بیان کردند که پاسخ آنها به جلسه بعد موکول شد؛ مواردی همچون قابل‌ تأمل بودن دستور خداوند مبنی بر نزدیک نشدن آدم و حوا به درختان و ارتباط این دستور با موضوع محیط‌زیست، امکان دلالت آیاتی که با حرف ربط «و» شروع شده بر موضوعی مستقل و ... .

الهه‌سادات بدیع‌زادگان