«ویلفرد مادلونگ» پژوهشگر خستگی‌ناپذیر مطالعات اسلامی و شیعه‌شناسی بود
محمد کاظم رحمتی استاد تاریخ و کلام اسلامی گفت: ویلفرد مادلونگ، محققی بود که عمر پربار خود را در جهت مطالعه تاریخ و کلام اسلامی و فرق شیعی سپری کرد و آثار او همواره چراغ راه محققان و علاقه‌مندان این حوزه‌ها خواهد بود.
پرفسور ویلفرد فردیناند مادلونگ (Wilferd Ferdinand Madelung)، اسلام‌شناس شهیر آلمانی که از متبحرترین پژوهشگران مطالعات اسلامی معاصر بود، سه‌شنبه ۹ می ( ۱۹ اردیبهشت ماه) درگذشت. مادلونگ در سال ۱۹۳۰ میلادی در اشتوتگارت آلمان متولد شد. او در سال۱۹۵۳ میلادی دوره لیسانس تاریخ و ادبیات اسلامی خود را در دانشگاه قاهره گذراند و در ادامه درجه دکتری خود را در مطالعات اسلامی از دانشگاه هامبورگ تحت نظر برتولد اشپولر دریافت نمود.
وی ۲۰ سال عهده‌دار کرسی عالی مطالعات اسلامی دانشگاه آکسفورد بود و به عنوان استاد مدعو در بسیاری از دانشگاه‌های امریکا و اروپا از جمله دانشگاه کلمبیا تدریس کرد.
مادلونگ با تألیف یا تصحیح حدود ۲۰۰ کتاب و مقاله در نشریات پژوهشی و دایرة المعارف‌های متعدد و نیز ۱۶۰ بررسی و نقد و معرفی کتاب در زمینه شناخت اندیشه و تاریخ اسلام به‌خصوص تشیع در سده‌های میانه نقش مهمی داشته است. آثار او مجموعه‌ای از پژوهش‌های کلامی، تاریخی، فقهی، فرق و مذاهب، شخصیتنگاری و کتابشناسی است.
«محمد کاظم رحمتی»، دانشیار بنیاد دائره‌المعارف اسلامی در گفت‌وگو با ایکنا درباره شخصیت این اسلام‌شناس برجسته گفت: پروفسور مادلونگ از شخصیت‌هایی بود که هر کسی که با مطالعات اسلامی سر و کار داشته باشد به خاطر دامنه وسیع آثار وی قطعا با او آشنا می‌شود و به ناچار از آنها استفاده می‌کند.
مادلونگ، پژوهشگری خستگی‌ناپذیر
رحمتی ادامه داد: من هم به خاطر علاقه‌مندی که به مباحث کلامی و تاریخ زیدیه داشتم خیلی زود با آثار او آشنا شدم. خوشبختانه بیشتر آثار مادلونگ به زبان فارسی ترجمه شده و ترجمه‌های قابل استفاده‌ای است. مجموعه مقالات او که از سوی آستان قدس رضوی به همت جواد قاسمی منتشر شده باعث شد که آشنایی بیشتری با آثار و شخصیت وی داشته باشم. بعدها اصل مقالات او را که بیشتر به زبان انگلیسی بود مطالعه کردم و بدین ترتیب با وی آشنایی بیشتری پیدا کردم.
وی درباره حوزه فعالیت‌های علمی مادلونگ گفت: او شاگرد ردولف اشتروتمان و برتولد اشپولر از محققان طراز اول مطالعات اسلامی در آلمان بود و رساله دکترای خود را در زمینه زیدیه گذراند. از طرف دیگر کتابخانه برلین، مجموعه بی‌نظیری از کتاب‌های خطی مربوط به زیدیه در اختیار داشت که باعش شد مادلونگ رساله دکترای خود را در سال 1956 درباره ابراهیم بن قاسم رسی (از فقها و متکلمان قرن سوم در یمن) به عنوان یک شخصیت محوری در زیدیه بنویسد. اشتروتمان مقالات خوبی درباره زیدیه و زیدبن علی نوشته بود و اینها باعث شد زمینه برای مادلونگ فراهم شود. پس از آن مادلونگ مدتی در بغداد و بیروت رایزن فرهنگی بود و دامنه مطالعات خود را درباره زیدیه، اسماعیلیه و امامیه گسترش داد و کارهای بیشتری در این زمینه‌ها منتشر کرد.
رحمتی افزود: به طور عموم وی در زمینه تاریخ تشیع و به طور خاص تاریخ زیدیه آثار ارزشمندی دارد. در بیست سال اخیر با وجود اینکه بازنشسته شده بود به کارهای پژوهشی خود ادامه می‌داد حتی در زمینه تصحیح متون فعالیت زیادی کرد. بسیاری از منابع مورد استفاده وی تا سال‌های اخیر منتشر نشده بود.
تصحیح متون کمیاب تاریخی-کلامی
او در زمینه تصحیح متون آثار ارزشمندی انجام داد و بخش بزرگی از منابع که درباره تاریخ علویان طبرستان و زیدیان ایران نوشته شده را در کتاب «أخبار أئمة الزيدية في طبرستان و ديلمان و جيلان» جمع‌آوری و منتشر کرده است. این کتاب درباره خاندان‌های حکومتگر زیدی شمال ایران در گیلان، مازندران و دیلمان است که در سال 1987م در مرکز آلمانی مطالعات شرقی در بیروت منتشر شده است.
مادلونگ همچنین در زمینه کلام معتزلی هم آثار ارزشمندی را که نسخه‌های خطی اندکی از آنها موجود است از جمله «المعتمد فی اصول الدین» و «الفائق فی علم الکلام» را به چاپ رساند.
وی افزود: مادلونگ در حوزه تصحیح متون هم در کنار تحقیق و نگارش مقالات آثار ارزشمندی از خود برجای گذاشته است.
«جانشینی محمد(ص)»، اثر ارزشمند مادلونگ
رحمتی اثر شاخص مادلونگ را که در ایران به عنوان کتاب سال انتخاب شد و مورد توجه قرار گرفت کتاب «جانشینی محمد(ص)» دانست و گفت: این کتاب، یکی از کتاب‌های مهم در حوزه تاریخ اسلام است که اهمیت آن در توجه مولف به کلان روایت‌های موجود است که بر اساس آنها تاریخ صدر اسلام (یعنی بعد از وفات پیامبر تا امامت حضرت علی(ع)) را به طور کامل مورد بحث و بررسی قرار داده است.
وی افزود: ویژگی برجسته این کتاب توجه مولف به گرایش‌ها و دغدغه‌های مختلف موجود در جامعه اسلامی است و او توانسته به خوبی آنها را تحلیل کند که چه دسته از گزارش‌ها، حاصل واقعه تاریخی است و چه بخشی از آن گزارش‌ها در حقیقت تلاش گروه‌های مختلف برای پنهان کردن نقش خودشان یا متهم کردن گروه‌های مقابل و رقیب است.
این پژوهشگر تاریخ اسلام ادامه داد: همان طور که مادلونگ در این کتاب نشان داده بخش مهمی از اخبار تاریخی مربوط به وقایع نیمه نخست قرن اول هجری با دخل و تصرف‌های گسترده همراه است و برای شناخت اخبار تاریخی و دریافتن آنکه چه وقایعی واقعاً رخ داده است باید به سلسله اسناد روایت‌ها توجه و متن‌ها را با یکدیگر مقایسه کرد. در واقع می‌توان از طریق آنها تا حد زیادی روایت‌های ساخته شده توسط گروه‌های مختلف را در بازسازی حوادث قرن نخست هجری مورد شناسایی قرار داد.
وی ادامه داد: کتاب «جانشینی حضرت محمد(ص)» مهم‌ترین کتابی است که تاکنون در تاریخ اسلام‌شناسی درباره این موضوع نوشته شده است. این کتاب از سوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس منتشر شده است.
تحقیقات کم‌نظیر مادلونگ در معرفی زیدیه
رحمتی افزود: تنها اثر جامع درباره زیدیه تاکنون همان رساله دکترای مادلونگ است که در سال 1956 چاپ شده و به دلیل آنکه از منابع دست اول که بیشتر آنها منتشر نشده استفاده کرده است این اثر بسیار ارزشمند است. از حیث روش و شیوه کار می‌توان گفت در حوزه تصحیح متن و انتساب متون و تاریخ‌گذاری متون انجام داده بی‌بدیل است. در زمینه قاسم بن رسی هنوز نظرات وی کاملاً معتبر و دقیق به شمار می‌رود و هرچه متون بیشتری منتشر می‌شود قوت و دقت نظر مادلونگ در این زمینه بیشتر آشکار می‌شود.
وی ادامه داد: در مجموع همه تحقیقات وی ارزشمند و قابل استفاده است. البته هر پژوهشگری ممکن است نظراتی را مطرح کرده باشد که برخی از آنها صحیح نباشد و مادلونگ هم از این نظر استثنا نیست. اما کلیت آثار وی قابل دفاع و معتبر است و او اولین پژوهشگری است که در بسیاری از حوزه‌ها نظراتی را مطرح کرده است.
رحمتی درباره اینکه برخی از محققان به تحقیقات مادلونگ در زمینه شیعه‌پژوهی ایراد می‌گیرند که نسبت به آثار دست اول شیعی کم توجهی کرده است، گفت: در مورد شناخت منابع، مادلونگ از برجسته‌ترین محققان است. پژوهشگران و شرق‌شناسان آلمانی از این نظر که به منابع دست اول شیعی دسترسی خوبی دارند، در اسلام‌پژوهی بی‌بدیل هستند. در زمینه ایران شناسی هم از منابع به خوبی استفاده کرده‌اند.
وی افزود: او سعی کرد با مطالعه انتقادی تاریخ اسلام و با توجه به مطالعه قرآن این نظر را مطرح کند که در کل می‌توان گفت که پیامبر(ص) دل در گرو علی(ع) به عنوان جانشین خود داشت.
او در کتاب جانشینی محمد(ص) به عنوان یک پژوهشگر بدون گرایش، آیات قرآن را از این نظر مورد بررسی قرار داده و تاریخ انبیای مورد بحث در قرآن را بررسی کرد و به این نتیجه رسید که در قرآن همواره یکی از نزدیکان انبیا به عنوان جانشین پیامبران انتخاب می‌شده است. با این حال، مادلونگ پس از چاپ کتاب جانشینی محمد(ص) که نظرات خوبی را در آن مطرح کرده بود، برخی نظرات شاذ را مطرح کرد که عجیب بود.
نفوذ گرایش‌های سیاسی در شیعه‌پژوهی در غرب
این محقق تاریخ اسلام درباره شیعه‌پژوهی در غرب و رویکردهای رایج در این زمینه گفت: در مطالعات تاریخ تشیع به‌ویژه آنچه پس از انقلاب به وجود آمده طبعا جریان‌های خاصی پدید آمده و تقویت شده که شاید بتوان گفت بیشتر زاویه تصادم میان شیعه و اهل سنت را پررنگ می‌کند. از این نظر، پژوهشگرانی که در سرزمین‌های اشغالی فلسطین کار می‌کنند حتی در رساله‌های دکترای خود این جنبه را بیشتر پررنگ می‌کنند.
وی افزود: تعاملاتی در مراکز علمی و گرایش‌هایی در مطالعات شیعه‌پژوهی وجود دارد و این جریان‌ها به مرور زمان توانسته‌اند افرادی را که به آنها دلبستگی دارند را تقویت کنند و از این جهت این نظریه قابل توجه است که گاه، ملاحظات سیاسی در این مطالعات، دخیل است.
گفت‌وگو از محسن حدادی
انتهای پیام
