فراز و فرود شور و شعور عاشورایی آثار هنری در طول تاریخ + صوت

مرتضی گودرزی متولد ۱۳۴۱ بروجرد است. او دکترای فلسفه هنر , فوق‌لیسانس نقاشی  دارد. وی عضو هیئت علمی دانشگاه سوره، محقق و پژوهشگر هنری، ریاست مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های ایران، رئیس پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی از سال 1381، سردبیر مجله تخصصی بیناب از سال 1382، رئیس مرکز هنرهای تجسمی از سال 1388 برخی از مسئولیت‌های این نقاش هستند. گودرزی تألیفات و مقالات متعددی در زمینه هنر به چاپ رسانده است که از آن جمله می‌توان به «یک هنرمند،‌ یک اثر»، «نقاشی امروز، مخاطبین دیروز» و... اشاره کرد. وی در زمینه‌های تخصصی هنر از جمله نقاشی، فلسفه هنر، نقد هنر و تاریخ هنر فعالیت می‌کند.

ایکنا – در ابتدای بحث پیرامون ویژگی شور و شعور حسینی در کارهای هنری سخن گویید زیرا در این رابطه بحث متعددی پیش‌آمده است؟

هنرمندی که بخواهد کار خلاقانه هنری انجام دهد باید به مؤلفه‌هایی که به کارش کیفیت لازم را می‌دهد توجه کند. این اتفاق هم می‌تواند از طریق ارزیابی سلیقه مخاطبان و منتقدان به وجود آید. هنرمندی که می‌خواهد در کار شور و شعور را توأمان با هم داشته باشد، باید گرایشات این دو حوزه را در وجود خود به صورت نهادینه داشته باشد. شور و شعور عاشورایی با فرازوفرودهایی در آثار هنری از گذشته تا به امروز وجود داشته است، آثاری که به صورت فردگرایانه از 600 سال قبل و بعد از صفویه تا به امروز در نقاشی  شمایل‌نگاری و بعدها در گرایشات قهوه خانه‌ای مدنظر قرار گرفته است. البته بعد از انقلاب اسلامی هم سویه‌های دیگری به هنر عاشورایی افزوده شد.

لازمه خلق یک اثر متعهد دین‌مدار که رویکردهای تکلیف‌مدار دینی و انسانی دارد، وابسته به باورهای هنرمندش است. هنرمندی که متعهد است حتی اگر کارش سفارشی باشد هم می‌تواند شور و شعور را در اثر خود متجلی کند زیرا این امر را ادای دین برای خود می‌داند. هنرمند متعهد سفارش را فرصتی می‌داند که در کنار تأمین معیشت، خدمت به مردم و خداست. این مسئله را در بسیاری از کارهای فاخر هنری تاریخ کشورمان و حوزه هنر اسلامی می‌توان مشاهده کرد. 

ایکنا: وقتی از شعور حرف می‌زنیم بحث منطق پیش می‌آید، پیرامون این موضوع توضیح دهید؟

وقتی هنرمندی می‌خواهد به شور و شعور توأمان با هم بپردازد، باید از معرفت و دانش لازم بهره‌مند باشد تا بتواند روی کار مسلط بوده و به شعور در کنار شور نزدیک شود. این ویژگی را در تمامی اشکال هنر می‌توان مدنظر قرار داد. هنرمند بدون داشتن شعور که همان دانش هنری و تعقل در خلق اثر است، زبانش الکن است و ممکن است کارش حتی به مفهوم ضربه زند. برای داشتن شعوری که از آن به عنوان دانش هم می‌توانیم نام ببریم، نیاز به یک زاویه نگاه جدید است. نگاه جدید کمک می‌کند تا اثر خلق‌شده از تکرار دور شده و به تعمیق اثر که همان شعور است نزدیک شود. برای دستیابی به شعور هم نیاز به مطالعه و تحقیق است. این‌گونه نیست که هنرمند دست به قلم برده و آنگاه شعور در کنار شور شکل گیرد. بلکه نیاز است قبل از اقدام به اجرا، شعور تأمین شود.

بیشتر بخوانید:

هنرمند عاشورایی باید مسلط به مفاهیم قرآنی باشد

در کنار شور و شعور یک ویژگی مشترک وجود دارد، آن‌هم توجه به زیبایی است. این خصیصه بسیار مهم است و می‌تواند به کاری که مدعی شور و شعور است تأثیرگذاری دوچندان دهد. درباره اهمیت زیبایی می‌خواهم مثالی از صدر اسلام بزنم. وقتی قرار شد فردی برای اولین بار اذان بگوید، پیامبر (ص) بلال را انتخاب کرد. عده‌ای معترض شدند چون معتقد بودند بلال برخی کلمات را درست بیان نمی‌کند. ولی پیامبر به واسطه صدای زیبای بلال او را برای خواندن اذان انتخاب کرد. 

ایکنا - به بحث تحقیق و مطالعه اشاره کردید. آیا منظور، مطالعات کتابخانه‌ای است یا اینکه اشکال دیگری هم در این رابطه وجود دارد؟

تئودور ژریکو، هنرمند مشهور فرانسوی، اثری بی‌نظیر با عنوان «بازماندگان کلک کشتی مدوسا» خلق کرده است. این اثر روایت حادثه در یک کشتی برده‌داری انگلیسی است. این کشتی به اندازه‌ای برده‌ با خود حمل می‌کرد که ظرفیت کشتی تحملش را نداشت و در نهایت غرق شد. تعدادی از این برده‌‌ها، کلکی درست کرده و به مدت طولانی روی آب ماندند تا به ساحل رسیدند. شرایط برده به اندازه‌ای بد بوده که برخی از آن‌ها جنازه یکدیگر را خوردند. ژریکو همانند یک خبرنگار متعهد با بازماندگان آن حادثه مصاحبه کرد. او حتی کلک را بازسازی کرد تا بتواند طراحی تابلوی خود را به درستی انجام دهد. این تلاش او  نتیجه داد و این تابلو ی خلق شده، سندی از جنایت انگلیسی‌ها در آن تاریخ شد. تفسیر این اثر، این است هنرمند به صرف شنیدن یک واقعه اکتفا نکرده بلکه در هنگام خلق اثر وارد میدان شده و مطالعات دقیق و لازم را انجام می‌دهد. با این توضیح در حوزه عاشورا و مسائلی که در آن احوالات مربوط به واقعه کربلا و امام حسین (ع) روایت می‌شود، حتماً نیاز است مطالعاتی دقیقی انجام شود تا اگر قرار است امری رخ دهد، دقیق و درست باشد. 

ایکنا – در یک اثری هنری که می‌خواهد مبلغ مفاهیم عاشورایی باشد، تنها باید روایت مستقیم را مدنظر قرار داد یا اینکه مسیرهای دیگری هم در این رابطه وجود دارد؟

الزاماً این‌گونه نیست. ما در آثار هنری می‌توانیم به برجسته‌سازی برسیم که در آن‌ها تا حدودی اغراق و حتی ساده‌سازی و جابجایی هم مدنظر قرار گرفته باشد بنابراین هنر، الزاماً متعهد به بیان روایت محض نیست. بلکه می‌تواند در جاهایی برای تجلی زیبایی و تأکید بر حقیقت از برخی از تمهیدات مانند اغراق استفاده کند؛ به شرطی که این عمل به تحریف، تکذیب و غلو‌گویی افراطی منجر نشود.

ایکنا – اگر در آثار هنری صرفاً شور مدنظر قرار گیرد، چه مشکلاتی پیش آید؟

از شور و شعور می‌توان به عنوان اعتقاد و دانش نام برد. هنرمند متعهد اگر مورد دوم را نداشته باشد، باید کارش را متوقف کند تا شرط دوم را به دست آورد وگرنه شاهد خلق آثار بی‌کیفیتی خواهیم بود که مواجهه با آن‌ها مخاطب را مکدر می‌کند. این مشکل متأسفانه در شرایط فعلی در بسیاری از کارهای شبه هنری دیده می‌شود. این مشکل ممکن است ناخودآگاه پیش آید زیرا ممکن است هنرمند نداند خلق اثر بر مبنای شور صرفاً به معنای بهره‌مندی از شعور و دانش هنری نیست.

در انتها تأکید می‌کنم که توجه به زیبایی، تسلط بر زبان و بیان هنری، مطالعه، چندجانبه دیدن مباحث، زاویه نگاه جدید و نوآوری در کارهای هنری همیشه باید همراه شور باشد تا بتواند ترکیبی خوب، منطقی و محکم با شعور داشته باشد. اثری که بر پایه چنین ویژگی‌هایی خلق شود در تاریخ ماندگار خواهد بود، هرچند الزاماتی چون ایهام، اشارات، ایجاز و مجازها و رازوارگی هم در این میان دارای اهمیت است زیرا این ویژگی‌ها به رازگونگی و شاعرانگی اثر ختم شده و اثر را  جذاب می‌کند.

گفت‌و‌گو از داوود کنشلو