چرا آلوده کردن هوا از منظر اسلام حرام است

به گزارش ایکنا، گروه علوم مهندسی فرهنگستان علوم میزگرد علمی «آلودگی هوا؛ چالش‌ها و راهکارها» را امروز چهارشنبه 27 دى در تالار ابوریحان فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران برگزار کرد.

در این میزگرد، حجت‌الاسلام سلمان بهجتی‌اردکانی، کارشناس میز پژوهشی فقه محیط‌زیست در مؤسسه عالی فقه و علوم اسلامی با اشاره به اینکه حوزه علمیه قم به مسئله محیط زیست توجه کرده است، به مستندات دینی در خصوص محیط زیست اشاره کرد و گفت: در آیه 10 سوره الرحمان آمده است: «وَالْأَرْضَ وَضَعَهَا لِلْأَنَامِ؛ و زمين را براى مردم نهاد» که بر حق استفاده بشریت از زمین و هوای طبیعی اطراف آن اشاره دارد. در آیه 15 سوره سبا نیز قرآن شهری را به تصویر می‌کشد که محصور است در فضای سبز و قدر مسلم شهر پاک دارای هوای پاک نیز است. امام صادق(ع) نیز می‌فرماید «زندگی گوارا نمی‌شود مگر با سه چیز؛ هوای پاک، آب فراوان و شیرین و خاک حاصلخیز».

وی در ادامه با اشاره به اینکه مسائل مربوط به آلودگی هوا در میراث فقهی ما وجود دارد گفت: مثلاً در قرن هشتم قمری یعنی 700 سال پیش از علامه حلی سؤال شده است که آیا می‌توان کارگاه آهنگری را در زمینی که کنار بازار قرار دارد تأسیس کرد؟ یعنی مسئله آلودگی صوتی و زیست محیطی 700 سال پیش از علما پرسیده می‌شده است. یا از سید جواد عاملی در قرن 13 سؤال شده است که آیا مالک خانه می‌تواند در حیاط منزلش کوره آجرپزی یا کارگاه دباغی پوست حیوانات راه بیندازد؟ همچنین از محمدحسن نجفی در قرن 13 سؤال شده است که حکم ایجاد دود و بوی مشمئز کننده که موجب ضرر و یا آزار دیگران شود، چیست؟

حجت‌الاسلام بهجتی به فتاوای فقهای معاصر در خصوص آلودگی هوا نیز اشاره کرد و گفت: از آیت‌الله خامنه‌ای در خصوص نصب فیلتر سؤال شده است که ایشان فرموده‌اند: اگر این مسئله (نصب فیلتر هوا در کارخانجات) در قانون هم ذکر نشده باشد و کارخانه‌ای هوا را آلوه کند و مردم به خاطر این مسئله در ناراحتی و یا مشقت باشند و یا در ناراحتی نباشند اما به خاطر تنفس این هوای آلوده، ضرر قابل توجهی متوجه آنان شود، این کار، خلاف شرع است. آیت‌الله شبیری زنجانی نیز فرموده‌اند به طور کلی اخلال در محیط زیست اگر موجب سلب حق دیگران و اضرار به آنها ولو آیندگان شود از موارد حق‌الناس و حرام است. آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی نیز مطرح کرده‌اند که: «اگر ثابت شود که بر اثر فعالیت واحدی(صنعتی) مرم منطقه به بیماری مبتلا شده‌اند، مسئولان کارخانه، ضامن خسارت وارده هستند.

وی در ادامه با تأکید بر اینکه در فقه و حقوق اسلام هر زمان بحث خسارت مطرح می‌شود پشت سرآن بحث ضمانت یعنی لزوم جبران خسارت مطرح می‌شود و نمی‌توانیم به هیچ وجه جان مردم را در معرض آسیب قرار دهیم، به مستندات فقهی حرمت آلایندگی هوا اشاره کرد و گفت: در آیه نهی از اهلاک حرث و نسل (آیه 205 سوره بقره) آمده است: « وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْفَسَادَ؛ و چون برگردد [يا رياستى يابد] كوشش مى‌‏كند كه در زمين فساد نمايد و كشت و نسل را نابود سازد و خداوند تباهكارى را دوست ندارد».

این پژوهشگر حوزه محیط زیست ادامه داد: همچنین براساس حدیثی از پیامبر، ایشان از مسموم کردن بلاد مشرکان در هنگام جنگ نهی کرده‌اند. وقتی برای مشرکان این دستور فرموده شده در زمان صلح و در بلاد مسلمانان به طریق اولی نباید هیچ ماده آلوده کننده و سمی پخش شود. همچنین حکم «لاضرر و لاضرار فی الاسلام» یکی از احکامی است که با استناد به آن می‌توان حرام بودن آلوده کردن هوا را استنباط کرد. از سوی دیگر در اسلام ایذای مؤمن حرام است. یعنی آزار بدون دلیل دیگران حرام است و آلایندگی هوا سبب آزار دیگران می‌شود.

وی با تأکید بر اینکه عامل یا عوامل وارد کننده خسارت به مردم باید ضامن جبران آن هم باشد و در جامعه امروز ما اسباب متعددی برای آلودی هوا وجود دارد که نیازمند بحث حقوقی است، گفت: ضامن خسارات آلایندگی، عاملی است که طبق نظر کارشناسان، خسارات مستند به آن عامل باشد که ضامن آلودگی هوا در حال حاضر، صنایع و کارخانجات، وسایل نقلیه عمومی و شخصی، نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌ها، سوخت خانگی و تجاری و زباله سوزی هستند.

حجت‌الاسلام بهجتی ادامه داد: آلوده کنندگان هوا اسباب طولی و عرضی هستند. اسباب طولی مثلاً تولید کننده خودرو که خودروی معیوب تولید می‌کند و موجب می‌شود در طول این اقدام مصرف کننده نیز با استفاده کردن از خودرو باعث آلودگی هوا شود و اگر تولید کننده خودروی خوب تولید کند، مصرف کننده دیگر هوا را آلوده نمی‌کند. اما آلوده‌کنندگان عرضی مثل صنایع و نیروگاه‌های و ... که هم عرض در آلودگی هوا و همه ضامن هستند.

وی با اشاره به اینکه چالش‌هایی برای اثبات اینکه کدام آلوده کننده هوا مقصر وارد شدن زیان به مردم است، وجود دارد، گفت: احراز این مسئله که بیماری فرد صرفاً نتیجه آلوده هوای است و اینکه کدام عامل آلاینده موجب زیان شده کار مشکلی است. همچنین متحرک بودن افراد زیان دیده مثل کسی که همیشه در منطقه نیست و جابه‌جا می‌شود، اثبات اینکه چه کسی ضمان آسیب وارده از آلودگی هوا است را سخت می‌کند.

وی به قوانین مرتبط با ضابطه استناد یعنی ماده 576 قانون تعزیرات، ماده 295 مجازات اسلامی و ماده‌های 492 و 493 قانون مجازات اسلامی اشاره و با تأکید بر اینکه نظارت دولت بر دولت در اجرای قوانین مربوط به هوای پاک مانعی بر اجرای این قوانین است و باید به قوانین، مجازات عمل نکردن به قانون هوای پاک نیز اضافه شود، پیشنهاد کرد: در بازنویسی قوانین مربوط به آلودگی هوا، پیش نویش لایحه احیای حقوق عامه بحث آلودگی هوا مطرح شود. همچنین در ماده 576 قانون تعزیرات عبادت استنکاف از انجام وظیفه اضافه شود.

این پژوهشگر حوزه فقه محیط زیست همچنین پیشنهاد کرد: در بحث آلوده کنندگان هوا، صرف انفصال از خدمت صاحب منصبان و مستخدمین و مأمورین دولتی و شهرداری‌ها کفایت نمی‌‌کند، بلکه باید مجازات‌های دیگری مثل پرداخت جریمه‌های سنگین، حبس، انفصال دائمی از خدمت و ... تعریف شود و قانون هوای پاک اصلاح شود.