چهارباغ و چهارشنبه‌های بدون مرد

به گزارش ایکنا از اصفهان، نشست گفت‌وگو درباره کتاب‌های «شانزه‌لیزه‌ی اصفهان» و «جواهری در گلستان» از سلسله‌نشست‌های «اصفهان در حدیث دیگران»، روز گذشته، ۹ اسفندماه به همت سازمان فرهنگی، اجتماعی و ورزشی شهرداری اصفهان در خانه تاریخی اژه‌ای‌ها واقع در میدان امام علی(ع) برگزار شد.

مهرداد موسوی خوانساری، پژوهشگر تاریخ در این نشست در خصوص دروازه‌های اصفهان اظهار کرد: اصفهان در دوره صفوی و قبل از آن، دروازه‌های متعددی داشت. تعداد ۷ دروازه متعلق به دوران صفوی بود که در نهايت به ۱۲ دروازه افزایش یافت. محله‌های پل مارنان، طوقچی، میدان احمدآباد و... از جمله مکان‌های این دروازه‌ها در آن ایام بود. شاه عباس محله‌ای به نام «دولت» ساخت که کاخ‌ها و وزارتخانه‌های متعددی در آن قرار گرفته بود. این محله، سه دروازه‌‌ جداگانه‌ نیز برای خود داشت. مهندسان صفوی تلاش می‌کردند تا کاخ‌های پادشاه را به دیوارهای شهر متصل کنند.

بیشتر بخوانید:

• تاریخچه اصفهان؛ از «جی» تا «شهر گل‌های سرخ»

وی افزود: گسترش اصفهان در دوره صفوی از سمت جنوبی و غربی بود. «چهارباغ» در حقیقت گردشگاهی بود که بیرون از شهر اصفهان ساخته شد و با گسترش این شهر در دوره صفویه، چهارباغ نیز در وسط آن جای گرفت. بنابراين «دروازه دولت» همان دروازه قدیم شهر اصفهان و سپس دروازه ورودی دولتخانه و چهارباغ بود. امروزه هیچ آثاری از دیوار این دروازه‌ها دیده نمی‌شود. خشت‌های این دیوار در خیابان بزرگمهر امروزی تا دوران پهلوی وجود داشت؛ اما کشاورزان به مرور آنها را کندند و با خود بردند؛ زیرا اعتقادشان بر این بود که خشت‌ها زمین‌هایشان را حاصلخیز می‌کند.

اولین سفرنامه در توصیف چهارباغ

این پژوهشگر تاریخ در خصوص اولین سفرنامه‌ای که به چهارباغ اصفهان پرداخته است، گفت: اولین سفرنامه‌ای که از چهارباغ صحبت کرده، «قبله عالم» نام دارد که پیترو دلاواله، جهانگرد ایتالیایی در دوران شاه عباس صفوی آن را نگاشت. هنگامی که او به اصفهان آمد، مهندسان صفوی در حال اجرای پروژه بزرگ شهرسازی بودند. آنها سه شهرک در کنار يکديگر ساخته بودند که جلفا اولین شهرک و برای ارامنه بود. روبروی آن نیز شهرک عباس‌آباد برای تبریزی‌ها و شهرک دیگری هم برای زرتشتی‌ها ساخته شد. امتداد شهرک زرتشتی‌ها به پل خواجو می‌رسید و کل آن منطقه را گبرآباد می‌نامیدند.

وی بیان کرد: چهارباغ پایین شامل باغ‌های شاه عباس صفوی بود. این باغ‌ها تفرجگاهی برای عموم مردم نیز به شمار می‌رفت؛ اما به مرور انحصاری شد. حوض‌های امروزی در خیابان چهارباغ با مکان آنها در قدیم یکسان است.

مفصل‌بندی باغ‌ها در قدیم

موسوی خوانساری در توضیح باغ و مفصل‌بندی آن یادآور شد: در دوران قدیم هر باغی یک چهارباغ محسوب و به چهار قسمت تقسیم می‌شد. یک باغ ایرانی هم درخت دارد و هم گل و بعضی باغات درختان میوه نیز دارند. باغ‌سازی اسلوبی داشت و نوعی علم به‌شمار می‌رفت. از همین‌رو، بیهوده نیست که به نام ایران ثبت جهانی شده است. برای مثال باغبان باید می‌دانست که در حاشیه، وسط باغ و... چه چیزی بکارد و چه گل‌هایی استفاده کند. یک باغ ایرانی از کوشک یا کاخ مرکزی، پوشش گیاهی، سیستم آبرسانی و سردرها تشکیل می‌شد. چه بسا خانه‌ها نیز در مقیاس کوچکتر دارای چنین چینشی بوده‌اند.

وی ادامه داد: از دروازه دولت تا سی‌و‌سه پل، هفت حوض وجود داشت. آن سوی رودخانه نیز سه دریاچه بزرگ وجود داشت که یکی از آنها مقابل باغ زرشک بود. حوض دوم چهارباغ نیز مقابل سینما سپاهان قرار داشت که بر روی آن تختی می‌گذاشتند و می‌نشستند. اولین حوض هم جنب جهان‌نما قرار داشت.

این پژوهشگر تاریخ بیان کرد: باغ هشت‌گوش اولین باغ از ضلع غربی چهارباغ بود که امروزه پاساژ و کوچه کازرونی در آن واقع شده است. مقابل آن باغ خرگاه قرار داشت که شامل پارک شهید رجایی امروزی است و تنها باغ چهارباغ بود که به جای کاخ، خیمه‌ای میان آن وجود داشت. حوض بعدی ابتدای خیابان شیخ بهایی واقع شده بود. کاخ باغ تخت در چهارراه قصر امروزی قرار داشت. خیابان استانداری و آمادگاه، خیابان‌های شخصی، دولتی و حرمسرا به‌شمار می‌آمدند. باغ توت و باغ مو بعد از مادی فرشادی بوده است.

وی درباره تکایای دوره صفوی توضیح داد: در آن زمان دو تکیه حیدری و نعمتی وجود داشت که غرب چهارباغ را حیدری‌خانه و شرق آن را نعمتی‌خانه می‌نامیدند. به متصدی تکیه‌ها نیز لقب «بابا» می‌دادند و بابایی در دوران صفوی شغل بوده است.

موسوی خوانساری افزود: در مکان امروزی سینما ساحل، باغ شیرخانه قرار داشت که محل نگهداری گربه‌سانان بود. پرندگان شکاری را هم در باغ‌قوشخانه طوقچی نگهداری می‌کردند. طاووس‌خانه را می‌توان همچون باغ پرندگان ناژوان دانست که شاه عباس دوم آن را ساخت. بیشتر طاووس‌های نایاب در آنجا نگهداری می‌شدند، ولی سایر پرندگان هم وجود داشتند.

وی تصریح کرد: در دوران قجری اسامی مکان‌ها کاملاً تغییر کرد. دو ردیف درخت میان چهارباغ در دوران قاجار کاشته شد. در چهارباغ بازاری به معنای امروزی نبود و مردم دستفروشی می‌کردند. شاه عباس صفوی یک روز در هفته یعنی چهارشنبه‌ها را روز بدون مرد اعلام کرده بود و در آن روز حدود 800 نفر از زنان حرمسرا و خواجگان به تفرج می‌پرداختند. در آن روز فقط زنان بازاریان اجازه فروشندگی داشتند.

این پژوهشگر تاریخ گفت: ماهیت باغ‌های صفوی در دوران قاجار تغییر یافت. اکنون یک درخت قدیمی که حدود 300 سال دارد، در مدرسه علمیه چهارباغ موجود است. تخریب کاخ جهان‌نما پیش از مشروطه، یعنی از ۱۳۰۰ قمری آغاز شد و دلایل متنوعی داشت که اصلی‌ترین آنها دلیل اقتصادی بود.‬

مجموعه سلطانی

وی در خصوص مجموعه سلطانی اظهار کرد: در پایان دوره صفوی، مجموعه بزرگی به نام سلطانی به چهارباغ الحاق شد. این مجموعه شامل کاروانسرا (هتل عباسی امروزی)، مدرسه و مسجد، بازار، غسال‌خانه و حمام بود. میرمحمدباقر خاتون‌آبادی اولین مدرس مسجدشاه است. در دوران قاجار، نام این مجموعه به مادرشاه تغییر یافت. البته اشاره‌ای به مادرشاه در وقف‌نامه این مجموعه‌ نشده است. آقا کمال خازن، پیمانکار این مجموعه بود. کلمه آقا اگر در ابتدای اسم شخصی می‌آمد، به معنای خواجگی و سیاه‌پوستی او بود.

موسوی خوانساری در خصوص قبله‌یابی در آن دوران گفت: قبله‌یابی در آن روزگار نه فقط مسئله‌ای علمی، بلکه مسئله‌ای فقهی بود و فقها در این زمینه دچار چالش بودند. قبله مسجدهایی همچون عتیق نیز دو بار تغییر یافت.

وی در پايان با اشاره به تغییر نام باغ‌ها نزد عامه تأکید کرد: قدمای اصفهان مکان امروزی بیمارستان شریعتی را گورستان می‌دانستند؛ زیرا باور داشتند که در گذشته باغی به نام مردار در آنجا بوده است. در صورتی که باغ مهردار صحیح است، نه مردار.

زهرا مظفری‌فرد