«المیزان»؛ طرح قرآنی حفاظت از محیط‌ زیست در انگلیس

به گزارش ایکنا به نقل از المیزان، یک مؤسسه خیریه اسلامی در بیرمنگام به تدوین منشور جهانی مهمی کمک کرده است که از مسلمانان جهان می‌خواهد تا با تغییرات آب و هوایی مقابله کنند.

منشور موسوم به «المیزان؛ میثاقی برای زمین»، سندی است که توسط چند اندیشمند مسلمان از جمله عثمان لیولین، فضلون خالد و دیگران از سراسر جهان تهیه شده است و راهبرد اسلامی و قرآنی در مبارزه با تغییرات آب و هوایی، از دست دادن تنوع زیستی و آلودگی محیط زیست را ترسیم می‌کند.

پیشینه تدوین منشور المیزان

در سال 2019، هشتمین کنفرانس وزرای محیط زیست کشورهای اسلامی(ICEM) استراتژی ارتقای نقش عوامل فرهنگی و مذهبی در حفاظت از محیط زیست و دستیابی به توسعه پایدار در جهان اسلام را تصویب کرد. این نشان دهنده وظیفه دینی و تمدنی اسلام برای مقابله با مشکلات زیست محیطی است. در واکنش به این اقدام، گروهی از سازمان‌ها و علمای برجسته اسلامی از طریق ائتلاف ایمان برای زمین UNEP گرد هم آمدند، که رهبری تسهیل فرآیند را از همان ابتدا بر عهده داشتند. در همین راستا، سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی جهان اسلام، بنیاد اسلامی اکولوژی و علوم محیطی، دانشگاه اوسکودار در استانبول، باغ گیاه‌شناسی قرآنی قطر و کالج مطالعات اسلامی در دانشگاه حمد بن خلیفه این کشور تیم اصلی این جریان را تشکیل دادند. برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد، المیزان را به عنوان یک بستر جهانی برای پیوند محیط زیست با آموزه‌های اسلامی و پذیرش دیدگاه‌های اسلامی در مورد طبیعت به رسمیت شناخت.
این ابتکار با عنوان «المیزان: میثاقی برای زمین» با هدف نشان دادن این مسئله است که اسلام چگونه می‌تواند نیروی محرکه‌ای برای توسعه پایدار و مراقبت از محیط زیست باشد. 
پیش‌نویس اول المیزان برای بازخورد و مشاوره در اختیار بیش از 300 نهاد اسلامی و شرکای بین‌المللی قرار گرفت. تیم اصلی از تلاش‌های شورای ارشد مسلمان به خاطر بازنگری ارزشمند نسخه عربی آن قدردانی کرد. المیزان سندی تاریخی است که بیانگر صدای جمعی جامعه اسلامی در مسائل زیست محیطی است. 

آموزه‌های قرآنی، مبنای منشور المیزان

پیشگام این ابتکار، بنیاد اسلامی محیط‌زیست و علوم محیطی بیرمنگام (Islamic Foundation for Ecology and Environmental Sciences) یا به اختصار IFEES است. این سازمان، پروژه‌های مختلف سازگار با محیط‌ زیست را با الهام از کتاب مقدس مسلمانان و آموزه‌های اسلامی اجرا می‌کند. این منشور در 27 فوریه در  حاشیه مجمع محیط‌ زیست سازمان ملل متحد(UNEA-6) در نایروبی رونمایی شد.

این سند از آموزه‌های کلیدی قرآن استفاده کرده که در آن آمده است مسلمانان باید به زمین احترام بگذارند و  آن را تخریب نکنند. انسان‌ها مسئول محافظت از زمین هستند، نه اینکه در آن «ویرانگری» کنند.

فضلون خالد، بنیانگذار IFEES و یکی از اعضای تیم اصلی که این منشور را تدوین کرده است می‌گوید این منشور مشخص می‌کند اسلام چه کاری می‌تواند انجام دهد تا نسل‌های آینده یک سیاره پایدار را به ارث ببرند.

این منشور تأکید می‌کند که قرآن اشاره مستقیمی به عبارت «محیط زیست» یا «یا حفظ محیط‌ زیست» نکرده، بلکه به پدیده‌های طبیعی اشاره می‌کند. در بخشی با عنوان «تعادل کیهانی» در این منشور گفته شده است که چگونه آیات قرآن، تصویری روشن و واضح از زمین و کیهان به عنوان پدیده‌هایی پر از معنا، هدف، نظم و زیبایی ارائه می‌دهد.

بخش دیگری از این منشور با عنوان «اخلاق بوم‌شناختی و اخلاق اسلامی» به تشریح ارجاعات اسلامی به محیط‌زیست‌ می‌پردازد که شامل بخش‌هایی با عنوان «احترام به خدا از طریق احترام به مخلوقات» و «مهربانی با موجودات روی زمین» است.

 خداوند در سوره الرحمن می‌فرماید: وَالسَّمَاءَ رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْمِيزَانَ ﴿۷﴾و آسمان را برافراشت و ترازو را گذاشت. أَلَّا تَطْغَوْا فِي الْمِيزَانِ﴿۸﴾ تا مبادا از اندازه درگذريد. وَأَقِيمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَلَا تُخْسِرُوا الْمِيزَانَ ﴿۹﴾و وزن را به انصاف برپا داريد و در سنجش مكاهيد. وَالْأَرْضَ وَضَعَهَا لِلْأَنَامِ ﴿۱۰﴾ و زمين را براى مردم نهاد.

در این سوره میزان، به معنای تعادلی که خداوند در خلقت آسمان‌ها و زمین قرار داده تفسیر شده است که انسان‌ها نباید آن را بر هم بزنند. 

المیزان؛ راهنمای زیست‌محیطی مسلمانان  

کامران شهزاد، یکی از نویسندگان این منشور و مدیر IFEES در بیرمنگام می‌گوید: این منشور از مسائل مهمی مانند رشد جمعیت انسانی، سیستم اقتصادی سیری‌ناپذیر جهانی، نحوه تولید و برداشت غذایی که می‌خوریم، ارگانیسم‌های اصلاح ژنتیکی شده، موجودات زنده، از دست دادن مناطق بکر و بیابانی و فقدان سواد زیست‌محیطی در موسسات آموزشی غفلت نکرده است.

نویسندگان قصد ندارند به مسلمانان یا غیرمسلمانان بگویند که چه چیزی را باور کنند، بلکه می‌خواهند سؤالاتی را مطرح کنند و آنها را به چالش بکشند تا راه حل‌هایی را در چارچوب ارزش‌ها و آموزه‌های اسلامی جستجو کنند.

شهزاد در مورد بیرمنگام و سایر شهرها گفت: ما شاهد هستیم که رفتار جوامع دینی در طول بحران‌هایی مانند همه‌گیری کرونا و بحران افزایش هزینه‌های زندگی و تخریب محیط‌زیست‌ که ما با آن روبرو هستیم تفاوتی با هم ندارد.

وی افزود: مقامات محلی در سراسر کشور فعالان دینی را در استراتژی‌ تولید کربن صفر خود گنجانده‌اند؛ فعالان  محیط‌زیستی با گروه‌های دینی ارتباط برقرار می‌کنند. من معتقدم المیزان ابزاری کمکی برای استفاده و اعتماد به نفس به منظور مشارکت در تغییرات معنادار در جهت ساختن یک محیط بهتر و سالم‌تر به جامعه مسلمانان می‌دهد.

خالد، المیزان را «چراغی هدایت‌کننده، الهام‌گرفته از دین و برانگیزاننده مسئولیت‌پذیری» توصیف می‌کند. وی افزود: اخلاق اسلامی این است که ایمان را با اصول رفتاری ادغام می‌کند که به طبیعت توجه دارد. وی ادامه داد: اسلام معتقد به نگرش کل‌نگر به هستی است. من به سختی توانستم صفحه‌ای در قرآن بیابم که در آن به کیهان یا زمین یا موجودات ذی شعوری که در آن زندگی و رشد می‌کنند و بسیاری از جنبه‌های دیگر جهان طبیعت اشاره‌ای نشده باشد.

احترام به طبیعت در اخلاق و سیره نبوی 

المیزان نگرش اسلامی به محیط زیست را در تلاش برای تقویت اقدامات محلی، منطقه‌ای و بین‌المللی برای مبارزه با تغییرات آب و هوا و سایر تهدیدهای کره زمین ارائه می دهد. این یک تلاش جهانی برای مشارکت دادن علمای مسلمان و نهادهای اسلامی در توسعه و پذیرش این فراخوان است.

این منشور بیان مجدد اصول حاکم بر حفاظت از طبیعت به شکلی است که به چالش‌های کنونی می‌پردازد. المیزان همچنین به بررسی اخلاقیات پشت الگوی اجتماعی وجود انسان می‌پردازد و این موضوع را مطرح می‌کند که چگونه می‌توان آنها را امروز با هماهنگی با ضربان قلب جهان طبیعی به زندگی تبدیل کرد.

محیط زیست‌گرایی عمیقاً در تعالیم اسلامی ریشه دارد. این امر در تعالیم اسلامی ناظر به رفتار شخصی و چگونگی تجلی آن در معاشرت ما با دیگران و همچنین در مورد توجه در رابطه ما با جهان طبیعی و سایر موجودات ذی شعور متجلی شده است.

این اصول از مبانی اخلاقی تعریف شده توسط حضرت محمد(ص) بر اساس قرآن کریم نشئت گرفته و می‌توان آن را به سه دسته تقسیم کرد: تشویق به حرکت در جهت خیر عمومی، نهی از منکر و اعتدال در همه حال.

المیزان، ابتکاری برای بازگرداندن تعادل در خلقت

این منشور 100 صفحه‌ای شامل سرفصل‌های زیر است: 1. ارزیابی وضعیت زمین؛ 2. آیات خداوند در آسمان‌ها و زمین؛ 3. اخلاقیات محیط زیستی اسلام 4. برابری، انصاف و عدالت در به اشتراک‌گذاری منابع زندگی؛ 5. اصول و شیوه‌های مراقبت از زمین.

در بخشی از این منشور آمده است: رفتار ما به شدت در تعادل سیستم‌های به هم پیوسته زمین (یا به زبان قرآن، میزان) اختلال ایجاد کرده است. در قرآن مکرراً در مورد تمدن‌های قبلی که زیاده‌روی کرده‌اند و منابع خود و نعمت‌های جهان را از بین برده‌اند هشدار داده‌ شده و اینکه خداوند قادر است آفریده‌ای جدید را جایگزین ما کند. در قرآن به ما هشدار داده شده است که تغییر در خلقت خدا امری شیطانی است (نساء:119).
فساد فی الارض به زبان قرآن از طریق آلوده کردن هوا و آب، گرم شدن کره زمین و تغییرات اقلیمی، بهره‌برداری بیش از حد از منابع حیات، ویرانی و ... اعمال انسان به فساد و ویرانی عظیم در زمین منجر شده است. تخریب زیستگاه موجودات زنده، فقیر شدن خاک، ورود گونه‌های بیگانه مهاجم، تولید ارگانیسم‌های اصلاح‌شده ژنتیکی، ریشه‌کن کردن شکارچیان و گونه‌هایی که آفات به حساب می‌آیند، و جمعیت بیش از حد توسط گونه‌های سیری‌ناپذیر خودمان، اکوسیستم‌هایی را که زندگی ما و جانداران هم‌نوعمان به آن وابسته است، نابود کرده‌ایم.
  ما انسان‌ها که بر اساس آموزه‌های دینی خود خلق شده‌ایم تا خلیفه‌ پاسخگوی خداوند روی زمین باشیم و موظف به مراقبت از آن و جوامع زندگی در آن باشیم، تنها آن را مملو از فساد و خونریزی کرده‌ایم.

 خداوند در آیه 41 سوره روم می‌فرماید: «به سبب آنچه دست‌هاى مردم فراهم آورده فساد در خشكى و دريا نمودار شده است تا [سزاى] بعضى از آنچه را كه كرده‏‌اند به آنان بچشاند باشد كه بازگردند». در این آیه قرآنی زمینه‌های امیدواری را می‌بینیم که برای تغییر مسیر دیر نشده است. به این امید که ممکن است برگردیم و مسیر خود را درست تنظیم کنیم، اکنون به بررسی این موضوع می‌پردازیم که چگونه دین به ما دستور می‌دهد تا با زمینی که در آن زندگی می کنیم ارتباط برقرار کنیم. رویکرد دین در این زمینه چند وجهی است:
 به عنوان مسلمان، ما به زمین به عنوان مخلوق مبارک پروردگاری نگاه می‌کنیم که ما را به خاطر تمام کارهایی که در آن انجام می‌دهیم مورد بازخواست قرار می‌دهد. 
ما می‌کوشیم درک هستی‌شناختی و کیهانی از رابطه بین خالق و خلقت و همچنین رابطه نوع بشر با هر دو و تعهدات خود در قبال هر کدام را بیان کنیم که به ما امکان دهد با وضوح ببینیم چگونه می‌توانیم اشتباهات خود را جبران کنیم.

 ما می‌کوشیم آموزه‌های اخلاقی و ارزش‌های ضروری اسلام را روشن و بیان کنیم تا ما را برانگیزد که خود را متعهد به تغییرات رفتاری مورد نیاز، مطابق با سنت نبوی کنیم.
ما بحرانی را که زندگی روی زمین را تحت تأثیر قرار داده از منظر اقتصادی سیاسی می‌نگریم و به دنبال کشف عناصری در میراث اسلامی در مورد اشتراک عادلانه منابع حیات بر روی زمین هستیم که اقتصاددانان آن را منابع طبیعی می‌نامند.
 ما به دنبال شناسایی اساسی‌ترین جنبه‌های سنت دینی خود با توجه به قوانین، مقررات، اقدامات حفاظتی، سیاست‌ها و فعالیت‌ها هستیم تا بتوانیم اقدامات لازم را برای بازگرداندن تعادل (میزان) که از بین برده‌ایم انجام دهیم. 

گزارش از محسن حدادی