نقش شیخ مفید در توسعه و تبیین اصول اخلاقی

متکلمان اسلامی از گذشته تاکنون در راستای دفاع از اخلاق اسلامی، مبتنی بر شناخت انسان و نیازهای او تلاش‌های علمی زیادی انجام داده‌اند. در این میان، شیخ مفید در مقام یکی از بزرگترین متکلمان و فقیهان شیعه در قرن چهارم هجری، نقش بسزایی در توسعه و تبیین اصول اخلاقی در جهان اسلام ایفا کرده است. هرچند آثار و نوشته‌های او عمق و گستره‌ تفکرش را در حوزه‌های گوناگون نشان می‌دهد؛ اما او به‌صورت ویژه در چندین اثر خود درباره‌ رابطه‌ انسان و اخلاق با تأکید بر منابع وحیانی، مطالب ارزشمند و فاخری عرضه کرده است؛ بنابراین می‌توان مبانی انسان‌شناسی اخلاقی شیخ مفید، مبتنی بر آموزه‌های وحیانی و عقلانی را به‌صورت ذیل تبیین کرد.

اصول عقلانی در اخلاق

یکی از نکات برجسته در اندیشه‌ اخلاقی شیخ مفید، تأکید بر استفاده از عقل در مسائل اخلاقی است. او معتقد است عقل یکی از منابع اساسی شناخت محسوب می‌شود و انسان باید از آن برای فهم بهتر تعالیم دینی و اخلاقی بهره بگیرد. از نظر شیخ مفید، عقل می‌تواند همچون راهنمایی برای تمایز بین خیر و شر و همچنین درک صحیح از اصول و مبانی اخلاقی عمل کند.

دوساحتی‌بودن انسان

از منظر متکلمان اسلامی و شیخ مفید، انسان دارای ساحت مهمی به نام روح است؛ بنابراین معیار‌های اخلاقی در ارزش‌های جسمی خلاصه نمی‌شود و پرورش اخلاقی انسان صرفاً به معنای تنظیم رفتارهای ظاهری او نخواهد بود، بلکه برای تنظیم نظام جامع و سعادت‌بخش اخلاقی که ضامن رشد و تعالی انسان در ابعاد فردی، اجتماعی، دنیوی و اخروی باشد، توجه به بعد اصیل انسان، یعنی روح و ویژگی‌های منبعث از آن ضروری است.

نفی جبر و اختیار محض (امر بین الامرین)

شیخ مفید اضطرار به سوی فعل به‌وسیله قهر و غلبه را مردود می‌داند و انسان را در حقیقت فاعل افعال خود تلقی می‌کند؛ اگرچه بر این باور است که با توجه به فراهم‌ شدن قدرت و امکانات انجام فعل از سوی خدا، نمی‌توان نقش مؤثر خداوند را در افعال بندگان نادیده گرفت.

شیخ مفید نه نظریه جبر محض را صحیح می‌داند و نه نظریه تفویض و اختیار محض را، بلکه نظریه صحیح در این زمینه را همان نظریه امر بین الأمرین می‌داند که از جانب علم صحیح و خالص اهل‌ بیت(ع) به ما رسیده است. از منظر شیخ، نظریه أمر بین الأمرین به این معناست که خدای تعالی مردم را بر انجام افعال خود قادر و توانا کرد و آن‌ها را در انجام اعمال خویش قدرت بخشید؛ ولی در عین حال حدود، مرزها و چارچوب‌هایی برای ایشان در انجام اعمال قرار داد و آنان را به‌وسیله‌ تشویق یا تهدید به اعمال نیک امر و از اعمال زشت نهی کرد؛ پس اینکه خداوند مردم را بر انجام اعمال متمکن کرد، به معنای نفی جبر مطلق است؛ چنانکه امر و نهی او از بعضی اعمال نیز به آن معناست که تفویض مطلقی هم در کار نیست. از آنجا که امروزه موضوع جبر و اختیار در قالب موجبیت اخلاقی مطرح می‌شود که در برابر آزادی اخلاقی قرار دارد، واکاوی این نظریه می‌تواند لوازم و نتایجی را در حوزه‌های گوناگون اخلاقی همچون مسئولیت اخلاقی، تکلیف و نسبت اراده‌ انسان با اراده خدا تبیین کند.

عدالت به‌مثابه بنیاد اخلاق

شیخ مفید بر اهمیت عدالت در تمامی ابعاد زندگی تأکید دارد. او عدالت را به معنای قرارگرفتن هر چیز در جای خود و دادن حق به ذی‌حق تعریف می‌کند. از نظر او، عدالت نه تنها در روابط بین‌فردی، بلکه در تمامی جنبه‌های اجتماعی و حکومتی نیز باید رعایت شود. او بر این باور است که عدالت یکی از شروط اساسی برای دستیابی به زندگی اخلاقی و سعادت بشر محسوب می‌شود.

نیت و قصد در اعمال اخلاقی

یکی دیگر از مباحث کلیدی در اخلاق از منظر شیخ مفید، توجه به نیت و قصد افراد در انجام اعمال است. او معتقد است ارزش اخلاقی یک عمل به نیت آن بستگی دارد و بدون نیت خالص، حتی بهترین اعمال نیز بی‌ارزش خواهند بود. او همچون دیدگاه برخی اندیشمندان رفتارگرا، عمل اخلاقی را منحصراً ناظر به نتایج آن تعریف نمی‌کند و همراه نتایج و خصوصیات دیگری، همچون توازن و اعتدال برای اخلاقی‌ بودن یک امر مطرح می‌کند.

شیخ مفید که منشأ دیدگاه‌های او را باید در آیات و روایات جست‌وجو کرد، انسان را صرفاً جسم و ماده نمی‌داند، بلکه او را موجودی دوساحتی تلقی می‌کند؛ بنابراین طبق این دیدگاه ارزش‌گذاری اخلاقی منحصر در افعال ظاهری انسان نیست و در نظام اخلاقی اسلام، بر باطن و نیت در استحقاق جزا و پاداش تأکید وافری شده‌ است. این تأکید بر نیت نشان‌دهنده‌ اهمیت انگیزه‌های درونی در رفتارهای اخلاقی است.

مسئولیت فردی و اجتماعی

شیخ مفید بر مسئولیت فردی تأکید وافر دارد و معتقد است که هر فرد باید در قبال اعمال و رفتارهای خود پاسخگو باشد. او این مسئولیت را یکی از ارکان اصلی اخلاق می‌داند و بر اهمیت خودآگاهی و تقوا در زندگی اخلاقی تأکید می‌کند؛ همچنین بر این باور است که افراد باید در قبال جامعه و دیگران نیز مسئولیت‌پذیر باشند و رفتارهای خود را براساس مصلحت عمومی تنظیم کنند.

آموزه‌های دینی و اخلاقی

شیخ مفید در کنار اصول عقلانی و فلسفی، به تعالیم دینی نیز اهمیت زیادی می‌دهد. او معتقد است آموزه‌های دینی می‌توانند راهنمایی برای زندگی اخلاقی باشند و افراد باید تلاش کنند تا از این تعالیم برای بهبود رفتارهای خود بهره ببرند. این فقیه و متکلم شیعه بر این باور است که ترکیب تعالیم دینی و اصول عقلانی می‌تواند به دستیابی به نوعی نظام اخلاقی جامع و کامل کمک کند.

دیدگاه‌های اخلاقی شیخ مفید نشان‌دهنده‌ اهتمام او برای ایجاد نظامی اخلاقی است که براساس عقلانیت، عدالت، نیت خالص و مسئولیت‌پذیری فردی و اجتماعی بنا شده باشد. او با ترکیب این اصول و تعالیم دینی، به دنبال ارائه‌ راهنمایی جامع برای زندگی اخلاقی و دستیابی به سعادت بشری بوده است.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان