بازتعریف فلسفه نعمت در قرآن؛ نگاهی به آیه ۸۱ سوره نحل

در جهان معاصر که انسان بیش از هر زمان دیگری در حصار فناوری، مصرف‌گرایی و فراموشی معنا گرفتار شده است، بازخوانی متون وحیانی می‌تواند نگاهی تازه در نسبت انسان با طبیعت، نعمت و خالق ارائه دهد. سوره نحل که مفسران آن را «سورة النِّعَم» نامیده‌اند، از آغاز تا پایان همچون تابلویی الهی، از نعمت‌های بی‌شمار خداوند سخن می‌گوید و انسان را به تأمل و شکرگزاری فرامی‌خواند. در میان آیات این سوره، آیه ۸۱ تصویری جامع از نعمت‌های ملموس و حیاتی ارائه می‌کند؛ از سایه‌ها و پناهگاه‌های طبیعی گرفته تا لباس و زرهی که انسان به مدد عقل و هدایت الهی می‌سازد.

این آیه در ظاهر، توصیفی از امکانات مادی حیات انسانی است؛ اما در عمق خود بیانگر نظامی معنوی است که انسان را از سطح بهره‌مندی به مرتبه تسلیم و عبودیت می‌رساند. مفسران بزرگی چون ابن‌کثیر، طبری، زمخشری، فخر رازی و سعدی هر یک از زاویه‌ای خاص به این آیه نگریسته‌اند؛ برخی بر جنبه‌های طبیعی و شگفتی خلقت تأکید کرده‌اند و برخی دیگر هدف نهایی آن، یعنی «اتمام نعمت» و دعوت به «اسلام» را جوهر پیام دانسته‌اند.

یادداشت پیش رو با تکیه بر تفاسیر معتبر کلاسیک و معاصر، می‌کوشد تا معنای این آیه را نه صرفاً در چارچوب واژگان، بلکه در بافت وجودی انسان امروز بازخوانی کند؛ انسانی که همچنان در جست‌وجوی سایه‌ای برای آرامش، پناهگاهی برای امنیت و جامه‌ای برای صیانت از خویش است.

متن و ترجمه آیه

خداوند در آیه ۸۱ سوره مبارک «نحل» می‌فرماید: «وَٱللَّهُ جَعَلَ لَكُم مِّمَّا خَلَقَ ظِلَـٰلًا وَجَعَلَ لَكُم مِّنَ ٱلْجِبَالِ أَكْنَـٰنًا وَجَعَلَ لَكُم سَرَابِيلَ تَقِيكُمُ ٱلْحَرَّ وَسَرَابِيلَ تَقِيكُم بَأْسَكُمْ كَذَٰلِكَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُۥ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْلِمُونَ؛ و خداوند از آنچه آفریده است، سایه‌هایی برای شما قرار داد و از کوه‌ها برایتان پناهگاه‌هایی ساخت و برای شما جامه‌هایی قرار داد که شما را از گرما و سرما نگاه دارد و جامه‌هایی که شما را در جنگ و سختی حفظ می‌کند؛ این‌گونه نعمتش را بر شما تمام می‌کند، باشد که تسلیم فرمان او شوید.»

مفاهیم کلیدی آیه

سایه‌ها (ظِلَالاً): نمادی از آرامش، پناه و آسایش موقتی؛ خداوند برای انسان‌ها از آنچه آفریده، سایه‌ها قرار داده است؛ نه صرفاً سایه درخت یا ساختمان، بلکه هرگونه تعدیل طبیعت که انسان بتواند زیر آن استراحت کند. 

پناهگاه‌های کوهستانی (أَكْنَاناً مِنَ الْجِبَالِ): مفسران می‌گویند مقصود، مغارات یا شکاف‌های کوه‌هاست که انسان می‌تواند از گرما، سرما، باران یا حتی دشمن در آن پناه گیرد. 

لباس‌ها و زره‌ها: دو دسته «سرابیل»؛ «سَرَابِيلَ تَقِيكُمُ الْحَرَّ»، لباس‌هایی که انسان را از گرما (یا به تعبیر برخی سرما) حفظ می‌کند و «سَرَابِيلَ تَقِيكُمُ بَأْسَكُمْ»، لباس یا زره‌هایی که انسان را در جنگ یا در مواجهه با «بَأس» حفظ می‌کند. 

تمامیت نعمت/ هدف تسلیم: بخش پایانی آیه می‌گوید: «کَذٰلِكَ يُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تُسْلِمُونَ»؛ یعنی این‌ها همه بخش‌هایی از نعمت‌های الهی است که به انسان داده شده تا انسان به شناخت، شکر و تسلیم برسد. 

تحلیل تفسیری

در تفاسیر روایی و لغوی آمده که این آیه ناظر بر نعمت‌های آشکار و قابل لمس برای انسان است؛ طبیعتی (سایه، کوه، لباس) که انسان در آن زیست می‌کند و از آن بهره می‌برد. در تفسیر ابن‌کثير آمده: «… «ظِلَالاً» به معنی درخت است، «أَكْنَاناً» یعنی حصون و معاقل، «سَرَابِيل» لباس‌ها از کتان، صوف و «سرابیل تَقِيكُم بَأْسَكُمْ»، دُرُوع از آهن مصفّح و زِرّاد و…»؛ همچنین در تفسیر عبد الرحمن السعدی آمده که معنای «ظِلَالاً» آن دسته از مخلوقات است که انسان در ساخت آن‌ها دخالتی ندارد؛ یعنی سایه‌های طبیعت که انسان آن‌ها را نساخته است. 

یک نکته مهم این است که نعمت‌ها به‌صورت مادی ذکر شده؛ اما هدف اصلی تربیتی و اخلاقی است: اینکه انسان این نعمت‌ها را بشناسد، شکرگزاری کند و در برابر خالق خود تسلیم شود. مفسران می‌گویند این آیه به انسان می‌فهماند که امکانات مادی و طبیعی برای او مهیا شده که «لیَعْلَمَ» (تا بداند)، «لِیَشْکُرَ» (تا شکر کند) و نهایتاً «لِیُسْلِمَ» (تا تسلیم شود). 

افزون بر این، زمینه اجتماعی تاریخی آن نیز قابل توجه است: سوره نحل در مکه نازل شده و مخاطب عرب آن زمان، مردمی بودند که در سختی‌های جغرافیایی (گرما، بیابان، جنگ) زیست می‌کردند؛ از این‌رو برگرفته از پیش‌زمینه زیستی آنان است که خداوند چنین نعمت‌هایی را یادآوری می‌کند. 

ارتباط با سایر آیات و پیام

آیه ۸۱ سوره نحل یکی از مجموعه آیات «نعمت» در این سوره است؛ پیش و پس از آن آیات متعددی وجود دارد که به مخلوقات، رزق، آسمان، زمین، آب، نباتات، حیوانات و… اشاره کرده‌اند تا انسان به تفکر و تدبر در خلقت سوق یابد؛ برای نمونه، آیات ۷۸ تا ۸۹ سوره نحل. 

همچنین از منظر تربیتی، این آیه پیام می‌دهد که نعمت‌ها صرفاً برای رفاه مادی نیست، بلکه برای هدایت انسانی است: «لَعَلَّكُمْ تُسْلِمُونَ»؛ یعنی اگر انسان نعمت‌ها را دید و پذیرفت، باید در مسیر تسلیم و طاعت الهی قرار گیرد.

پیام‌های کاربردی برای امروز

مراقبت از نعمت‌های طبیعی: امروز که بشر با چالش‌های محیط زیستی روبه‌روست، این آیه یادآور این است که سایه‌ها، کوه‌ها، لباس‌ها و منابع طبیعی همه نعمت‌اند و باید قدرشان دانسته شود.

شکرگزاری فعال: تسلیم‌شدن به معنای ایستادگی فعال در برابر ناسپاسی است؛ یعنی استفاده از نعمت‌ها به‌گونه‌ای که به عبادت و طاعت منجر شود، نه به اسراف یا غفلت.

لباس و زره معنوی و مادی: همان‌طور که لباس مادی انسان را از گرما یا جنگ محافظت می‌کند، انسان امروز نیز به «لباس معنوی»، یعنی اخلاق، معرفت و ایمان نیاز دارد تا در مواجهه با چالش‌های فردی و اجتماعی محفوظ بماند.

پناهگاه‌های زندگی: مفهوم «اَکْنَاناً» به معنای پناهگاه است؛ در زندگی مدرن، پناهگاه می‌تواند خانواده، محله، جامعه سالم، دین و ایمان باشد. قرآن با این بیان ساده، انسان را به تفکر در زیست خود فرامی‌خواند.

آیه ۸۱ از سوره نحل به ما می‌گوید که نعمت‌های خالق نه صرفاً برای راحتی انسانی‌، بلکه ابزارهای تربیت انسان‌اند تا بشناسد، شکر کند و تسلیم شود. تفاسیر بزرگ مانند ابن‌کثیر و السعدی با تبیین لغوی و تاریخی نشان می‌دهند که «سایه‌ها»، «پناهگاه‌های کوهستانی» و «لباس و زره» تمثیل‌های ملموس از گستره نعمت الهی هستند؛ اما نکته، اتمام نعمت و هدف آن «تسلیم» است. امروز، این پیام برای ماست که با نگاه شکرآمیز و مسئولانه به منابع طبیعت و امکانات اجتماعی بنگریم و خود را در مسیر طاعت و تسلیم قرار دهیم، نه اینکه نعمت‌ها ما را از هدف بازدارند.

زهراسادات محمدی