جنبش جهاد اسلامی فلسطین؛ از آغاز تأسیس تا امروز

جنبش جهاد اسلامی از مهم‌ترین جنبش‌های مقاومت فلسطین به‌شمار می‌رود که تنها راه آزادی قدس را مقاومت می‌داند و مخالف توافق و سازش با رژیم صهیونیستی است. این جنبش در منطقه کرانه باختری و غزه فعالیت دارد، از ساختاری مخفی و منظم تشکیل شده است و همانند سایر گروه‌های محور مقاومت در فهرست گروه‌های تروریستی ایالات متحده آمریکا و کشورهای اروپایی قرار دارد. 

پس از جنگ شش‌ روزه اعراب و اسرائیل در سال 1967، اعضای اخوان‌المسلمین درباره اتخاذ خطی مشی مسلحانه در قبال مسئله فلسطین اختلاف نظر پیدا کردند؛ دیدگاه غالب آن بود که هنوز زمان مقابله مسلحانه و اعلام جهاد با رژیم صهیونیستی فرانرسیده، زیرا مرحله آماده‌سازی و تربیت اسلامی پایان نیافته است. خطی مشی غیرمسلحانه اخوان‌المسلمین سبب شد تا گروهی از دانشجویان فلسطینی مقیم مصر، مثل فتحی شقاقی و عبدالعزیز عوده از این سازمان جدا شوند و جنبشی مسلحانه به‌منظور مقابله با رژیم صهیونیستی و نابودی آن ایجاد کنند. یکی از افرادی که بیشترین نقش و تأثیرگذاری را در تأسیس این جنبش مسلحانه داشت، فتحی شقاقی، پزشک و مبارز فلسطینی ساکن مصر بود.

فتحی شقاقی تا پیش از سال 1967 گرایشات ناصری داشت؛ اما پس از جنگ 1967 دچار تحول فکری شد و به اخوان‌المسلمین پیوست، اگرچه در سال 1974 با این گروه اختلافاتی پیدا کرد. وی در اواخر دهه 70 دانشجوی دانشگاه زقازیق مصر بود و با دانشجویان همراه خود که هدایت آن‌ها را بر عهده داشت، به «الطلائع الاسلامیة» شهرت پیدا کردند که در آن زمان، دو مجله «المختار الاسلامی» و «الطلیعة الاسلامیه» را برای نشر افکارشان منتشر می کردند. فتحی شقاقی در سال 1979، تحت تأثیر انقلاب اسلامی ایران و اندیشه‌های امام خمینی(ره) قرار گرفت و کتابی به‌ نام «خمینی، راه‌حل و جایگزین اسلامی» نوشت؛ کتابی‌ که مقامات مصری آن را تحریم و شقاقی را بابت نوشتن و انتشار آن چهار ماه زندانی کردند.

وی پس از آزادی، رابطه خود را با اخوان‌المسلمین قطع کرد و هسته‌های اولیه جهاد اسلامی را در سال 1980 تشکیل داد. درواقع، جنبش جهاد اسلامی در نتیجه مباحثات و مبارزات فکری و سیاسی در جنبش اسلامی فلسطین از اواسط دهه 70 میلادی در خصوص جایگاه فلسطین و جهاد در برنامه جنبش اسلامی به‌وجود آمد. از جمله عوامل تأثیرگذار در تشکیل جنبش جهاد اسلامی فلسطین عبارت است از کاهش نفوذ سازمان آزادی‌بخش فلسطین، شکست رویکردهای ناسیونالیستی و چپ‌گرا در مبارزه با رژیم صهیونیستی، اشغال لبنان در سال 1982 و به دنبال آن خروج جنبش فتح از این کشور و ایجاد انشقاق در این گروه، همچنین تعصب دینی یهودیان و اقناع برخی از فلسطینی‌ها به اینکه درگیری با رژیم صهیونیستی ریشه‌های دینی دارد و موفقیت صهیونیست‌ها در اشغال فلسطین، استفاده از مفاهیم دینی بوده است؛ از همین‌رو، فلسطینی‌ها به این جمع‌بندی رسیده بودند که اشغالگری رژیم صهیونیستی نه‌فقط تهدیدی برای سرزمین فلسطین، بلکه خطری برای هویت اسلامی است؛ بنابراین افزایش پایبندی صهیونیست‌ها به یهودیت، انگیزه‌ای برای فلسطینی‌ها به‌منظور بازگشت به اصول اسلامی بود.

فتحی شقاقی و همراهانش پس از بازگشت از مصر، در سال 1981 مجموعه الطلائع الاسلامیة را به گروهی جهادی در غزه تبدیل کردند و به تربیت فرهنگی، سیاسی و فکری جوانان پرداختند. به این ترتیب، جنبش جهاد اسلامی در سال 1984 در جایگاه یک گروه نظامی در فلسطین عرض اندام کرد و پایگاه‌های خود را در غزه و کرانه باختری توسعه داد. کادر اصلی جنبش جهاد اسلامی در غزه، شامل افرادی همچون فتحی شقاقی در مقام دبیرکل جنبش و نخستین فرمانده گروه‌های نظامی از سال 1984، عبدالعزیز عودة با مسئولیت ساماندهی امور تبلیغی و جذب نیرو، سید برکه، مسئول تبلیغات، تیسیر الخطیب، مسئول مالی و احمد مهنا، مؤسس بخش نظامی بود.

پس از آغاز انتفاضه 1987 و نقش‌آفرینی جنبش جهاد اسلامی در آن، رژیم صهیونیستی در 22 آگوست 1988، فتحی شقاقی و برخی دیگر از اعضای جنبش را به لبنان تبعید کرد. اعضای این جنبش در لبنان با حزب‌الله ارتباط برقرار کردند و از سوی نیروهای سپاه پاسداران آموزش دیدند. مقر رسمی این جنبش در سال ۱۹۸۹ به دمشق انتقال یافت. فتحی شقاقی سرانجام در سال ۱۹۹۵ از سوی موساد ترور و رمضان عبدالله شَلَح جانشین او شد. در پی بیماری رمضان عبدالله، زیاد نخاله در سال ۲۰۱۸ به دبیرکلی این جنبش منصوب شد.

اصول و اهداف

جنبش جهاد اسلامی اصولی برای خود تعریف کرده که براساس آن‌ها، دین مبین اسلام مبنای اعتقادات و اقدامات این جنبش است. طبق این اصول، تمامی فلسطین، سرزمین اسلامی و عربی است و به رسمیت شناختن رژیم صهیونیستی در این سرزمین، حرام و حضور این رژیم در فلسطین، به‌ معنای سیطره و تجزیه سرزمین اسلامی است؛ همچنین هر اقدامی که در راستای رسمیت‌دادن به رژیم صهیونیستی باشد، غیرقابل پذیرش است.

جنبش جهاد اسلامی فلسطین هدف اصلی خود را آزادی کامل فلسطین، نابودی رژیم صهیونیستی و برقراری حکومت اسلامی اعلام و اهدف دیگری شامل آماده‌سازی مردم فلسطین برای جهاد نظامی و سیاسی، ساماندهی مسلمانان جهان و ترغیب آن‌ها به انجام وظیفه خود در قبال فلسطین‌، تلاش برای یکپارچه‌کردن اقدامات اسلامی در رابطه با فلسطین، مستحکم‌کردن روابط با جنبش‌های اسلامی و آزادی‌بخش، دعوت به اسلام و تبلیغ آموزه‌های آن را برای خود تعریف کرده است.

مبانی فکری و اعتقادی

تفکرات جنبش جهاد اسلامی آمیزه‌ای از ملی‌گرایی فلسطینی، افکار و اندیشه‌های شخصیت‌هایی همچون حسن البنا، سید قطب و عزالدین قسام و از طرفی همان‌طور که اشاره شد، آموزه‌های انقلاب اسلامی ایران و اندیشه‌های امام خمینی(ره) است. در منشور داخلی جنبش جهاد اسلامی بر اسلامی‌بودن آن تأکید و از طرفی، بر پایبندی به احکام اسلامی به‌مثابه چارچوبی برای زندگی اشاره شده که جنبش، آن را مبنایی برای فهم چگونگی نزاع امت اسلامی علیه دشمنان خود و تدوین برنامه‌ای برای بسیج نیروها و مقابله با آن‌ها اعلام کرده است. جنبش جهاد اسلامی حرکت خود را بخشی از حرکت اسلامی و امتداد آن می‌داند و همچنین آن را جنبشی مردمی، مجاهد و مستقل تلقی می‌کند که اسلام پایه و اساس آن و اقدام مردمی و جهاد مسلحانه، چارچوب و روش آن است.

جنبش جهاد اسلامی به تفکر آزادی فلسطین از بحر تا نهر اعتقادی راسخ دارد و به توافقات صلح امضاشده میان سازمان آزادی‌بخش فلسطین و رژیم صهیونیستی که بر تأسیس کشور فلسطین در مرزهای 1967 تصریح می‌کند، هیچ‌گونه پایبندی ندارد؛ همچنین تکیه بر مفاهیم قرآن و سنت برای آماده‌سازی و سازمان‌دهی مردم به‌منظور جهاد، مشارکت‌نکردن در امور سیاسی (مانند تحریم انتخابات مجلس قانون‌گذاری در سال 2006) و استفاده از تمام ابزارهای آموزشی، سازمانی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، رسانه‌ای، سیاسی و نظامی مورد تأیید شرع برای تحقق اهداف جنبش، از مهم‌ترین مبانی فکری و اعتقادی جهاد اسلامی است.

مبارزات جنبش جهاد اسلامی با رژیم صهیونیستی

گردان‌های قدس یا همان سرایا القدس، شاخه نظامی و امنیتی جنبش جهاد اسلامی در اواسط دهه 80 میلادی تأسیس شد. پیش از این، نیروهای مجاهد اسلامی و پیش‌تر، کتائب سیف‌الاسلام نامیده می‌شد. گردان‌های قدس، بزرگترین نیروی نظامی غزه پس از شاخه نظامی حماس به‌شمار می‌رود. اقدامات نظامی جهاد اسلامی ابتدا به‌صورت فردی و با استفاده از سلاح سرد انجام می‌شد؛ اما بعدها حملات مسلحانه‌ای با استفاده از بمب و مهمات جنگی علیه صهیونیست‌ها انجام داد. عملیات‌های جهاد اسلامی مشابه جنگ‌های چریکی است و خود را به اهداف نظامی و منطقه خاصی محدود نمی‌کند.

جنبش جهاد اسلامی فلسطین افزون بر انتفاضه اول فلسطین (1987)، عملیات‌های مهم دیگری علیه صهیونیست‌ها انجام داده است؛ یکی از این عملیات‌ها بیت لید نام دارد. این عملیات در سال 1995 با حمله دو نفر از نیروهای جهاد اسلامی به تجمع نظامیان صهیونیست رخ داد و به کشته‌شدن 22 صهیونیست و زخمی‌شدن تعدادی دیگر منجر شد. نیروهای صهیونیستی نیز در مقابل، فرماندهان سیاسی و نظامی جهاد اسلامی را ترور یا بازداشت کردند. جنبش جهاد اسلامی در ژانویه 2015 در بیانیه‌ای اعلام کرد، بیش از هزار موشک و خمپاره از جمله براق، فجر، کورنیت و مالوتکا به سمت رژیم صهیونیستی شلیک کرده و بخش بزرگی از این اقدامات در جریان جنگ 2014 رژیم علیه غزه انجام شده است.

همچنین این جنبش در بخشی از اقدامات مسلحانه علیه دشمن صهیونیستی، به‌طور هماهنگ با سایر گروه‌های مقاومت فلسطینی وارد عمل شده است، به‌طوری که در عملیات هفتم اکتبر حماس علیه رژیم صهیونیستی مشارکت داشته و همچنان به مقاومت در برابر این رژیم ادامه می‌دهد.

نقاط اشتراک و افتراق جهاد اسلامی با حماس

جنبش جهاد اسلامی و حماس هر دو از گروه‌های محور مقاومت و شاخه‌ای از جریان اخوان‌المسلمین هستند و ایدئولوژی اسلامی دارند. هر دو معتقد به برقراری حکومت اسلامی، آزادسازی قدس و جهاد در برابر رژیم صهیونیستی هستند و از طرفی، اقدامات مسلحانه زیادی علیه دشمنانشان انجام داده‌اند؛ با این حال تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند که به‌صورت اختصار به آن‌ها پرداخته می‌شود.

تعداد نیرو: جنبش جهاد اسلامی دارای ساختاری متمرکز و کوچک است؛ اما حماس اعضا و نیروهای بیشتری دارد.

نقش سیاسی و اجتماعی: جنبش جهاد اسلامی بیشتر بر اقدامات نظامی و امنیتی متمرکز است و فعالیت سیاسی چندانی ندارد، در هیچ انتخابات قانون‌گذاری شرکت نکرده و حتی انتخابات سال 2006 را نیز تحریم کرد. اقدامات سیاسی بسیار محدودی دارد و در حوزه اجتماعی نیز فعالیت زیادی ندارد، در حالی‌ که حماس افزون بر اقدامات نظامی، در سطوح سیاسی و اجتماعی نیز فعال است؛ از سال 2007 در اداره سیاسی نوار غزه نقش داشته و علاوه بر فعالیت در عرصه دیپلماتیک، برخلاف جنبش جهاد اسلامی فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی قابل توجهی داشته است.

قدرت تسلیحاتی: جهاد اسلامی موشک‌هایی با برد کوتاه و متوسط دارد. اگرچه موشک‌هایی مثل Boraq 70، برد قابل توجهی دارند، اما تعداد و تنوع سلاح‌های دوربرد آن به مراتب کمتر از حماس است؛ بنابراین تنوع و برد بیشتر تسلیحات حماس به هدف‌گیری دوردست و تهدیدات گسترده منجر شده، در حالی که جهاد اسلامی به علت توان تسلیحاتی کمتر، قدرت هدف‌گیری حماس را ندارد و به لحاظ تعداد نیروی مسلح و ظرفیت رزمی نیز حماس دست بالا را دارد.

حمایت قدرت‌های خارجی: جنبش جهاد اسلامی بیشتر از حمایت‌های تسلیحاتی و مالی ایران برخوردار است. در مقابل، حماس علاوه بر دریافت حمایت‌های مالی و تسلیحاتی ایران، از پشتیبانی سیاسی و مالی کشورهایی مانند قطر و ترکیه نیز بهره می‌برد. حمایت‌های قطر و ترکیه عمدتاً جنبه سیاسی و دیپلماتیک دارد. 

روی هم رفته، جنبش جهاد اسلامی فلسطین از مهم‌ترین گروه‌های مقاومت فلسطینی است که براساس رویکرد اسلامی خود به دفاع از سرزمین فلسطین پرداخته و از زمان تأسیس تاکنون، اقدامات مسلحانه زیادی در برابر رژیم صهیونیستی انجام داده؛ اما برخلاف حماس که در سطوح سیاسی و اجتماعی نیز نقش قابل توجهی ایفا کرده‌، بیشتر بر اقدامات و فعالیت‌های مسلحانه متمرکز بوده است.