شاگردپروری ائمه(ع) از زمان امام باقر(ع) آغاز شد

بهمن زینلی، عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان در گفت‌وگو با ایکنا از اصفهان در خصوص حوادث دوران زندگی و امامت امام باقر(ع) اظهار کرد: ایشان در اولین روز ماه رجب سال ۵۷ هجری قمری در مدینه چشم به جهان گشود که تقریباً سه سال پیش از واقعه عاشورا بود و شهادت ایشان در سال ۱۱۴ هجری قمری و دوران حکومت هشام‌ بن عبدالملک رخ داد. حوادث متنوعی در این دوران حدوداً ۵۷ ساله حیات طیبه امام محمد باقر(ع) رقم خورد که به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنم.

وی افزود: مهمترین حادثه در طول زندگی امام باقر(ع)، واقعه عاشورا بود که در چهار سالگی ایشان اتفاق افتاد و از آن حضرت روایت شده است که فرمود آن وقایع و مصیبت‌ها را به یاد می‌آورم و جد بزرگوارشان در این حادثه به شهادت رسید. بعد از شهادت امام حسین(ع)، امام سجاد(ع) حدود ۳۵ سال امامت جامعه اسلامی را بر عهده داشت. بعد از واقعه عاشورا نیز شاهد تحولات زیادی در کلیت جهان اسلام و جغرافیای شیعه بودیم.

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان گفت: در این دوران ۳۵ ساله، امام باقر(ع) در سایه امامت پدر بزرگوارشان زندگی کرد و بیشتر نیز در مدینه حضور داشت. در این زمانه به‌ویژه عراق، کوفه و بغداد بسیار پرآشوب و پرالتهاب بودند؛ حتی دو مرتبه به مکه حمله شد و خانه خدا مورد بی‌احترامی قرار گرفت. در این دوران اگرچه هنوز امام باقر(ع) مسئولیت امامت را بر عهده نداشت؛ ولی دوران جوانی خود را سپری می‌کرد؛ در نتیجه در طول این مدت به‌دلیل سیاست فرهنگی که امام سجاد(ع) در پیش گرفته بود، شاهد حرکت شاخصی از حضور امام باقر(ع) نبودیم؛ ولی این مسئله دلیل بر فعالیت‌نداشتن امام در جامعه نبود.

وی ادامه داد: بعد از شهادت امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) ۱۸ سال امامت جامعه اسلامی را بر عهده داشت. در این دوران پنج خلیفه اموی به حکومت رسیدند که آخرین آنها هشام‌ بن عبدالملک نام داشت. این دوران بسیار ویژه بود، به‌طوری که شاهد قیام و شورش‌های زیادی نیستیم؛ زیرا جامعه اسلامی از مشکلاتی که داشت، عبور کرده، آندلس فتح شده و جهان اسلام به آرامش رسیده بود. آرامش و ثروت کلانی در دنیای اسلام قرار گرفته و به شکل‌گیری افکار و اندیشه‌های مختلف منجر شده بود.

زینلی تصریح کرد: بعضی از این جریان‌های فکری مثل اهل کتاب از جمله مسیحیان، یهودیان و زرتشتیان طبیعی بود که فضایی برای بیان دیدگاه‌های خود یافتند؛ از سوی دیگر بنی‌امیه با علم به نوع حرکات و رفتار ائمه(ع) تلاش می‌کردند این جریانات فکری را تقویت کنند تا در مقابل ایشان قرار بگیرند. وقتی درباره دوران امامت امام باقر(ع) صحبت می‌کنیم، مهم‌ترین رویداد دوران ایشان، جهش و حرکت علمی بود که امام راه‌ انداخت و در ادامه فرزند ایشان، امام صادق(ع) آن را به نهضتی عظیم در جهان اسلام تبدیل کرد.

وی در خصوص ایجاد نهضت علمی علوی به‌وسیله امام باقر(ع) توضیح داد: ایجاد جریانی علمی به‌وسیله امام باقر(ع)، رویدادی ویژه بود که منشأ اصلی آن به علوم اجدادی ایشان و احادیثی برمی‌گشت که از دوران پیامبر(ص) تا زمان امام باقر(ع) گردآوری شده بود. شرایط سیاسی و بحران‌های متعدد دوران امامان(ع) باعث شده بود تا فرصت تدوین، تنظیم و تقسیم‌بندی این مطالب فراهم نشود تا اینکه در دوران امام باقر(ع) این کار انجام شد و از همین بابت، این دوران را نهضت علمی می‌نامیم. تدوین و تنظیم مطالب به‌وسیله امام باقر(ع) در این دوران به بار نشست و تولیدات علمی شیعه به رهبری امام صادق(ع) آغاز شد و تا امروز ادامه یافته است. 

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان اضافه کرد: در دوران امام صادق(ع)، حاکمان اموی به شدت تضعیف شده و بنی‌عباس نیز هنوز به خلافت نرسیده‌ بودند؛ بنابراین دوره‌ای از فترت ایجاد شد و امام صادق(ع) فرصت پیاده‌سازی طرح و و ایده‌ای را که پدر بزرگوارشان با استناد به منابع اهل‌ بیت(ع) جمع‌آوری کرده بود، یافت.

وی بیان کرد: از دیگر وقایع بسیار مهم دوران امامت امام باقر(ع) که باید در دوران زندگی ما بازگو شود، این است که به همان میزان که فرصت فعالیت برای امام باقر(ع) ایجاد شد، دیگر مخالفان حکومت اموی نیز از آرامش برخوردار شدند تا از جنبه‌های گوناگون به فعالیت بپردازند و از سوی دیگر، خود حکومت اموی برای مقابله با ائمه(ع) آنان را تقویت می‌کرد؛ در نتیجه دومین ویژگی این دوران، شروع شبهات فکری بود. در اصل حکومت بنی‌امیه به جعل حدیث و طرح شبهه می‌پرداخت که به دنبال آن متأسفانه در میان شیعه نیز جریان‌های غالی ایجاد شد و آنان نیز شبهاتی مطرح می‌کردند که امام باقر(ع) باید به این موج پاسخ می‌داد.

زینلی توضیح داد: امام باقر(ع) در عین حال که در حال طرح‌ریزی برای آینده نظام امامت و ولایت بود، در جبهه فرهنگی بسیار گسترده و وسیعی که سه ضلع آن جریان اموی، ادیان غیراسلامی و جریان‌های داخلی شیعه و نزدیکان خودشان بود نیز به فعالیت و مقابله می‌پرداخت. این دو رویداد مهمترین ویژگی‌های کلان دوران امامت امام باقر(ع) بود.

وی تصریح کرد: البته حوادث فرعی و قیام‌های شیعه نیز همچنان در این دوران رواج داشت که یکی از آن‌ها قیام برادر خود امام، جناب زید بود. قیام او نیز اصولی بود؛ زید به شیوه خودش قیام را انتخاب کرد، در حالی که امام باقر(ع) به انجام کار فرهنگی معتقد بود. نکته دیگر این است که دوران امامت امام باقر(ع)، اولین دورانی بود که ائمه(ع) فرصت شاگردپروری به دست آوردند.

این استاد دانشگاه اظهار کرد: همه امامان پیشین نیز شاگردانی داشتند؛ ولی آموزش علمی، هدفمند و دارای منابع از زمان امام سجاد(ع) آغاز شد، در دوران امام باقر(ع) به بار نشست و از این زمان به بعد، شاهد طیف وسیعی از شاگردان و عالمان شیعه هستیم که بخشی از بار فرهنگ تشیع را به دوش می‌کشند. دوران امام باقر(ع)، اولین مرحله از ظهور شخصیت‌های قوی و توانمند با عنوان یاران امام بود، البته بعد از دوران امام صادق(ع) از نظر روایت و نقل حدیث، بسیار بیشتر شاهد فعالیت چنین افرادی هستیم.

زهراسادات مرتضوی