خواجه نصیرالدین طوسی؛ احیاگر حیات عقلی جهان اسلام

به گزارش ایکنا از اصفهان، پنجم اسفندماه، مصادف با روز بزرگداشت خواجه نصیرالدین طوسی، دانشمند بی‌بدیل و فیلسوفی است که به پاس خدمات شگرف علمی و مهندسی‌اش، روز ولادت او با عنوان روز مهندس نام‌گذاری شده است. خواجه نصیرالدین طوسی با نام کامل محمد بن حسن جهرودی طوسی، در ۱۵ جمادی‌الاول سال ۵۹۸ هجری قمری در شهر طوس دیده به جهان گشود. او از همان آغاز جوانی، شور و شوقی وافر به تحصیل دانش داشت و در علوم ریاضی، نجوم، فلسفه و حکمت، به جایگاهی رفیع و بی‌نظیر دست یافت، به‌گونه‌ای که به یکی از سرشناس‌ترین و تأثیرگذارترین چهره‌های تاریخ اسلام تبدیل شد. خواجه نصیرالدین طوسی نه تنها یک دانشمند، بلکه فیلسوفی ژرف‌اندیش، منجمی دقیق‌نگر، ریاضی‌دانی نابغه و مهندسی چیره‌دست بود که تأثیرات عمیق و ماندگاری بر علوم اسلامی و جهانی بر جای گذاشت. 

خواجه نصیرالدین طوسی علوم دینی و عملی را نزد پدرش و منطق و فلسفه را از دایی‌اش، بابا افضل ایوبی کاشانی آموخت. او تحصیلات خود را در نیشابور به پایان رساند و دانشمندی برجسته شناخته شد. برخی خواجه نصیر را خاتم فلاسفه و برخی دیگر عقل یازدهم نامیده‌اند. علامه حلی، یکی از شاگردان خواجه درباره استادش می‌نویسد: «خواجه نصیرالدین طوسی برترین دانشمند عصر ما بود و آثار بسیاری در علوم عقلی و نقلی از خود به جای گذاشت. او بهترین کسی بود که ما درک کردیم. خداوند ضریح او را نورانی کند.» 

خواجه پیش از سال ۶۱۱ هجری قمری، برای در امان ماندن از حمله مغولان، به یکی از قلعه‌های ناصرالدین محتشم، فرمانروای اسماعیلی پناه برد. این فرصت به او امکان داد تا بعضی از مهم‌ترین آثار خود، از جمله «اخلاق ناصری» را به رشته تحریر درآورد. 

پس از سقوط حکومت اسماعیلیان به دست هلاکو در سال ۶۳۵ هجری قمری، خواجه نصیرالدین طوسی در خدمت او قرار گرفت و اجازه یافت رصدخانه‌ای بزرگ در مراغه تأسیس کند. ساخت این رصدخانه از سال ۶۳۸ آغاز شد و خواجه مدیریت اوقاف ایران و عراق را نیز بر عهده داشت تا از درآمد آن برای تأمین هزینه‌های رصدخانه استفاده کند. در کنار رصدخانه، کتابخانه‌ای با حدود 400 هزار جلد کتاب نفیس ساخته شد که کتاب‌هایی از بغداد، شام، بیروت و الجزیره در آن جمع‌آوری شده بود. 

فضایل اخلاقی و دستاورد‌های شگرف ریاضی

علامه حسن‌زاده آملی در کتاب «سیره امامان» چنین روایت می‌کند که حدود 30 سال پیش در گفت‌وگویی با یک ریاضی‌دان، بحث به یک شکل هندسی خاص کشیده شد. از او پرسیدم: «از این شکل چند حکم هندسی می‌توان استخراج کرد؟» او پاسخ داد: «شاید 7 تا 10 حکم.» سپس پرسیدم: «اگر بگویم 20 حکم چطور؟» او گفت: «شاید ممکن باشد.» وقتی پرسیدم: «200 حکم چطور؟» با تعجب به من نگاه کرد؛ سپس گفتم: «200 هزار حکم چطور؟» او فکر کرد شوخی می‌کنم. در ادامه به او گفتم: «خواجه نصیرالدین طوسی در کتاب «کشف القناع عن اسرار شکل القطاع» نزدیک به 500 هزار حکم هندسی از این شکل استخراج کرده است.» آن ریاضی‌دان با شگفتی پرسید: «آیا این خواجه نصیرالدین طوسی را می‌شناسی؟» و من پاسخ دادم: «بله، او یکی از بزرگترین دانشمندان تاریخ است که در ریاضیات و نجوم دستاوردهای شگرفی داشته است.»

با این حال، خواجه نصیر همواره فروتنی در برابر عظمت امامان را مشی زندگی خود قرار داده بود؛ برای مثال، زمانی که خواجه نصیرالدین طوسی در بغداد احساس کرد زمان وداعش با دنیا فرا رسیده است، چنین وصیت کرد: «مرا در کنار امام هفتم(ع) به خاک بسپارید و روی قبرم بنویسید: «وَكَلْبُهُم بَاسِطٌ ذِرَاعَيْهِ بِالْوَصِيدِ؛ سگ آن‌ها دست‌های خود را بر دهانه غار گشوده بود.» (سوره کهف، آیه ۱۸) در حالی که او دانشمندی بزرگ در فلسفه، ریاضیات، نجوم، فقه و علوم دیگر بود و رصدخانه مراغه را بنا نهاد؛ اما در برابر عظمت امام هفتم(ع)، خود را کوچک می‌دید و از درج هرگونه عنوانی که نشان‌دهنده جایگاه علمی‌اش باشد، پرهیز داشت. 

خواجه نصیرالدین طوسی بیش از ۱۵۰ رساله و کتاب به زبان عربی نوشت و در ریاضیات، نجوم و فلسفه تأثیرات عمیقی بر جای گذاشت. از جمله آثار مهم او می‌توان به «تجرید العقاید» در کلام، «اخلاق ناصری» در فلسفه اخلاق و «زیج ایلخانی» در نجوم اشاره کرد. خواجه نصیر همچنین در زمینه مثلثات، کتاب «شکل القطاع» را نوشت که تأثیر زیادی بر ریاضیات دوران بعد گذاشت. 

دفاع از فلسفه 

خواجه نصیرالدین طوسی یکی از پیشگامان احیای فلسفه اسلامی پس از انتقادات غزالی به این دانش بود. او با نوشتن آثاری مانند «شرح اشارات» و «مصارع المصارع»، به دفاع از فلسفه ابن‌سینا پرداخت و به شبهات فخر رازی و شهرستانی نیز پاسخ داد. خواجه با این کار، حیات عقلی را در جهان اسلام زنده نگه داشت.

خواجه نصیرالدین طوسی در سال ۶۷۲ هجری قمری در کاظمین دار فانی را وداع گفت. او ستاره‌ای درخشان بود که در دوران تاریک حمله مغولان، با دانش و حکمت خود جهان اسلام را روشن کرد. خواجه نصیرالدین طوسی را می‌توان یکی از بزرگترین دانشمندان تاریخ اسلام دانست که در علوم گوناگونی چون ریاضیات، نجوم، فلسفه و کلام دستاوردهای بی‌نظیری داشت. او با تأسیس رصدخانه مراغه و گردآوری دانشمندان از سراسر جهان اسلام، نه تنها به پیشرفت علوم کمک کرد، بلکه به حفظ میراث علمی جهان اسلام در دوران بحران پرداخت. او به حق، نگاهبان میراث علمی جهان اسلام در زمان حمله مغول و احیاگر حیات عقلی جهان اسلام بود.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان