چگونه می‌توان روزه‌اولی‌ها را به روزه‌داری تشویق کرد
یک روانشناس کودک و نوجوان گفت: برای تشویق فرزندان روزه‌اولی به روزه‌داری، ترکیب مناسبی از جنبه‌های معنوی و روانشناختی ضروری است و خانواده‌ها باید به‌طور همزمان به هر یک از این دو جنبه توجه داشته باشند.
زهراسادات عسگری، دارای مدرک کارشناسی ارشد روانشناسی اسلامی مثبت‌گرا و بورد تخصصی مثبت‌گرایی از دانشگاه پنسیلوانیا است. وی در حوزه‌های گوناگونی از قبیل روان‌درمانگری اختلالات کودک و نوجوان، درمانگری شناختی رفتاری (CBT)، درمانگری و مشاوره فردی بزرگسال، تدریس دوره‌های پیشگیری از اختلالات و همچنین برگزاری دوره‌های رشد فردی کودک و بزرگسال فعالیت دارد. خبرنگار ایکنا از اصفهان به‌مناسبت ماه مبارک رمضان و با تمرکز بر ابعاد گوناگون روزه‌داری برای کودکان، با وی به گفت‌وگو پرداخته است که متن آن را در ادامه می‌خوانیم.
ایکنا ـ خانواده‌ها چگونه می‌توانند شوق روزه‌داری را در فرزندان روزه‌اولی خود ایجاد کنند؟ چه توصیه‌هایی در این زمینه وجود دارد؟
برای تشویق فرزندان روزه‌اولی به روزه‌داری، ترکیب مناسبی از جنبه‌های معنوی و روانشناختی ضروری است و خانواده‌ها باید به‌طور همزمان به هریک از این دو جنبه توجه داشته باشند. اولین گام، ایجاد تجربه‌های معنوی جذاب است. والدین می‌توانند با برپایی جشن‌های ویژه برای نخستین افطار فرزندان و دادن هدایای کوچک به آنان، خاطره‌ای مثبت و به‌یادماندنی در ذهن کودک خلق کنند. این رویدادها پیوند عاطفی و مذهبی فرزندان با خانواده و دین را تقویت می‌کند و احساس رضایت و خشنودی آنان را افزایش می‌دهد. هدیه‌دادن به کودکان علاوه بر ایجاد احساس ارزشمندی و محبت، اعتماد به نفس و احساس تعلق بیشتری در آنان ایجاد می‌کند؛ همچنین توضیح ساده و قابل فهم فلسفه روزه‌داری و دلایل اهمیت آن برای کودک می‌تواند درک و آگاهی او را افزایش دهد. این توضیحات می‌تواند حس مسئولیت‌پذیری و اعتماد به نفس کودکان را تقویت و آنها را در تحمل روزه شکیباتر کند.
والدین می‌توانند با نمایش رفتارهای عبادی و صحیح خود، الگوی مناسبی برای فرزندانشان باشند. کودکان از رفتار والدینشان الگو می‌گیرند و به‌تدریج به روزه‌داری علاقه‌مند می‌شوند. مشاهده این رفتارهای مثبت و عبادی می‌تواند اثر روانی مثبتی بر روزه‌اولی‌ها داشته باشد. یکی دیگر از روش‌های مفید، فضاسازی منزل با دکوراسیون و چیدمان مرتبط با ماه رمضان است. این تغییرات محیطی، حس ویژه و متمایزی به این ماه می‌بخشد و کودکان را به روزه‌داری علاقه‌مند می‌کند. تغییر محیط زندگی، انگیزه و شوق درونی را افزایش می‌دهد و ارتباط مثبت با موضوع را تقویت می‌کند.
شایان ذکر است که بیان خاطرات شیرین و طنز از روزه‌داری والدین و اطرافیان در ایام آغازین تکلیف نیز می‌تواند حس همدلی و ارتباط را در کودکان تقویت کند. این خاطرات نه تنها به کودکان انگیزه می‌دهد، بلکه حس اشتراک و پیوند بیشتری با اعضای خانواده ایجاد می‌کند. فضاسازی کلامی قبل از ماه مبارک و استفاده‌نکردن از الفاظ منفی در خصوص این ایام، حتی به شوخی می‌تواند نگرش مثبت و حس احترام به ماه مبارک رمضان را تقویت کند. زبان مثبت تأثیر زیادی بر نگرش و احساسات کودکان دارد و به تقویت انگیزه و علاقه آنان به روزه‌داری کمک می‌کند.
در نهایت، توجه به تغذیه مناسب برای کودکان روزه‌دار اهمیت زیادی دارد. مصرف مواد غذایی سالم و اجتناب از مصرف بیش از حد مواد قندی ساده می‌تواند انرژی و توانایی یادگیری کودکان را در طول روز حفظ کند. تغذیه مناسب می‌تواند شرایط روزه‌داری را تسهیل و وضعیت بهتری برای این ایام فراهم کند. به‌طور کلی این روش‌ها به خانواده‌ها کمک می‌کند تا شوق روزه‌داری را در فرزندان خود ایجاد و تجربه‌ای معنوی و لذت‌بخش برای آنان فراهم کنند.
ایکنا ـ چه عواملی در ایجاد اشتیاق برای روزه‌داری در روزه‌اولی‌ها مؤثر است؟ چگونه می‌توان آمادگی روزه‌داری را در آنها ایجاد کرد؟
نخستین مرحله، آموزش تدریجی است. والدین می‌توانند با آموزش تدریجی و معرفی مفاهیم مرتبط با روزه‌داری به کودکان، آمادگی لازم را در آنان ایجاد کنند. این آموزش‌ها می‌تواند شامل توضیح فلسفه روزه‌داری، آشنایی با آداب و رسوم ماه رمضان و آثار جسمی و معنوی آن بر فرد روزه‌دار باشد.
گام بعدی، گرفتن روزه‌های کله‌گنجشکی است. استفاده از روزه‌های کله‌گنجشکی در سال‌های پیش از تکلیف واجب بهمثابه راهکاری تدریجی، می‌تواند به کودکان کمک کند تا به‌تدریج به روزه‌داری عادت کنند. این روزه‌ها که مدت زمان کمتری دارد، می‌تواند به کودکان حس موفقیت و انگیزه بیشتری بدهد و باعث شود که به‌تدریج آمادگی بیشتری برای روزه‌داری کامل پیدا کنند.
سومین گام، بازگویی احادیث، روایات و خاطرات زیبا از روزه‌داری است. بازگوکردن احادیث و روایات مرتبط با روزه‌داری و همچنین خاطرات شیرین و بعضاً طنز از روزه اول والدین و اطرافیان می‌تواند حس همدلی و ارتباط را در کودکان تقویت کند. این احادیث و خاطرات می‌تواند به کودکان انگیزه دهد و حس اشتراک و پیوند بیشتری با اعضای خانواده ایجاد کند تا در نهایت همچون خاطراتی شیرین از آن یاد کنند.
گام چهارم، دعوت از دوستان کودک برای افطار است. گاهی دعوت‌کردن دوستان کودکان به صرف افطار می‌تواند به ایجاد خاطرات شیرین و مثبت در ذهن کودکان کمک کند. این رویدادها می‌تواند پیوندهای اجتماعی و ارتباطات میان کودکان را تقویت کند و حس تعلق به جامعه را در آنان افزایش دهد.
بیدارکردن کودکان در سحر با نوازش و مهربانی، پنجمین گام است. این نحوه بیدارکردن کودکان در سحر می‌تواند تجربه‌ای مثبت و دلنشین برای آنان ایجاد کند؛ همچنين این رفتار می‌تواند حس محبت و امنیت را در کودکان تقویت و آنان را به روزه‌داری ترغیب کند.
سخت‌گیری‌نکردن برای انجام اعمال و وظایف روزانه را می‌توان گام ششم در نظر گرفت. والدین نباید در خصوص اعمال و وظایف روزانه کودکان سخت‌گیری بسیاری به خرج دهند و در صورت درخواست کودک، انجام آنها را به بعد از افطار موکول کنند. این کار می‌تواند استرس و فشار روانی کودکان را کاهش دهد و حس آرامش و رضایت را در آنان تقویت کند.
هفتمین گام، نمود اثر روزه در بزرگترهاست. والدین باید تلاش کنند تا اثر روزه‌داری را در اعمال خوب و مثبت خود نشان دهند. این رفتارها می‌تواند شامل رعایت موازین دینی، نوع‌دوستی، پرهیز از گناه و مهربانی با هم‌نوع باشد. الگودهی مناسب به کودکان از طریق نمایش اعمال نیک و رفتارهای اخلاق‌مدار می‌تواند آنها را به روزه‌داری ترغیب کند.
اجرای این راهکارها نه تنها به افزایش انگیزه و اشتیاق کودکان برای روزه‌داری کمک می‌کند، بلکه به بهبود ارتباطات اجتماعی و خانوادگی، تقویت حس همبستگی و تعهد به ارزش‌های دینی و معنوی و افزایش رفاه عاطفی و روانی آنان نیز منجر می‌شود. این روش‌ها همچنین به ایجاد تجربه‌ای مثبت و ماندگار از ماه رمضان کمک و کودکان را به‌تدریج به این عمل معنوی علاقه‌مند می‌کند؛ در نتیجه آنها می‌توانند با آمادگی بیشتری به استقبال این ماه مبارک بروند و از فواید روحی و جسمی آن بهره‌مند شوند.
ایکنا ـ آیا سوق‌دادن روزه‌اولی‌ها به روزه‌داری می‌تواند با چاشنی اجبار نیز همراه باشد یا اینکه فقط باید ترغیب و تشویق صورت گیرد و آمادگی ایجاد شود و آنها در این زمینه مختار باشند؟
در مقام یک روانشناس اسلامی و با استناد به منابع معتبر دینی، تأکید می‌کنم که سوق‌دادن کودکان به روزه‌داری از طریق ترغیب و تشویق صورت گیرد. اجبار در این زمینه ممکن است نتیجه معرفتی لازم را به دنبال نداشته باشد یا حتی نتیجه عکس بدهد. این توصیه‌ها نه تنها بر پایه اصول تربیتی اسلامی استوار است، بلکه با یافته‌های روانشناختی نیز همخوانی دارد.
در احادیث و روایات بسیاری که از پیامبر اسلام(ص) و اهل بیت(ع) وجود دارد، تأکید بر این است که تربیت دینی باید با محبت، تشویق و تدریجی انجام شود. حضرت محمد(ص) می‌فرماید: «فرزندانتان را بر پایه محبت و مهربانی تربیت کنید.» همچنین امام علی(ع) نیز بر آموزش تدریجی و همراه محبت تأکید دارد: «به فرزندانتان تا هفت سال اجازه دهید بازی کنند، سپس هفت سال بعد آنها را به آداب و اخلاق آموزش دهید و در هفت سال سوم به آنها مسئولیت بدهید.» این احادیث نشان می‌دهد که تشویق در اولویت قرار دارد و همچنین باید آمادگی تدریجی را در روزه‌داری کودکان لحاظ کرد.
از دیدگاه روانشناسی، اجبار در انجام کارها به‌ویژه در کودکان می‌تواند به ایجاد استرس، اضطراب و مقاومت روانی منجر شود. ترغیب و تشویق، ایجاد تجربه‌های مثبت و فراهم‌کردن فضایی امن و آرام برای کودکان، نه تنها انگیزه و علاقه آنها را به روزه‌داری افزایش می‌دهد، بلکه باعث تقویت اعتماد به نفس و حس ارزشمندی در آنها می‌شود؛ بنابراین با توجه به اصول تربیتی دینی و روانشناختی، تأکید بر ترغیب، تشویق و ایجاد آمادگی در کودکان برای روزه‌داری است. این رویکرد نه تنها با اصول تربیتی اسلامی هماهنگ است، بلکه به بهبود سلامت روانی و عاطفی کودکان نیز کمک می‌کند و باعث می‌شود که آنها با علاقه و اشتیاق بیشتری به این عمل معنوی روی آورند.
ایکنا ـ سن تکلیف برای دختران و پسران، بازه زمانی مشخصی است؛ ولی بعضاً آمادگی جسمی و روحی افراد برای انجام تکالیف دینی با این سن تقویمی همخوانی ندارد. در این مواقع چه باید کرد؟ آیا باید انجام تکالیف را به تأخیر انداخت تا آمادگی لازم به‌دست آید یا باید به سمت مهارت‌افزایی رفت؟
در سوق‌دادن کودکان به روزه‌داری، توجه به آمادگی جسمی و روحی آنها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. همواره باید نیازها و توانایی‌های فردی کودکان را مدنظر قرار داد و تلاش کرد تا آنها برای انجام تکالیف دینی آماده شوند. با این حال، بنا به نظر علما و فقهای دینی، اگر روزه‌گرفتن برای کودکان باعث اذیت و ناراحتی شدید شود یا از تحمل فرد خارج باشد و یا به بدن ضرری وارد کند، جایز نیست و انجام آن به تأخیر می‌افتد. فقهای گوناگون نیز با توجه به شرایط و توانایی‌های فردی کودکان، تکلیف این موارد را مشخص کرده‌اند. این رویکرد نشان‌دهنده توجه دین به رحمت و مهربانی است و تأکید دارد که انجام تکالیف دینی نباید به‌صورت اجباری و بدون توجه به آمادگی جسمی و روحی فرد صورت گیرد؛ بنابراین والدین باید با مهارت‌افزایی و ایجاد آمادگی تدریجی به کودکان کمک کنند تا به تدریج به توانایی لازم برای روزه‌داری دست یابند.
ایکنا ـ آثار معنوی و روانی روزه‌داری را در کودکان توضیح دهید.
اهمیت روزه‌داری برای کودکان روزه‌اولی نه تنها از جنبه‌های اعتقادی، بلکه از جنبه‌های علمی نیز بسیار قابل توجه است. روزه‌داری بهمثابه عملی عبادی در اسلام دارای فواید جسمی و روانی بسیاری است که می‌تواند خانواده‌ها را به تشویق و همراهی کودکانشان در این مسیر ترغیب کند. از منظر علمی، روزه‌داری فواید متعددی برای سلامت جسمی کودکان دارد، از جمله آنکه می‌تواند تأثیرات مثبتی بر سیستم ایمنی بدن داشته باشد. این تأثیرات از طریق سازوکارهای گوناگونی انجام می‌شود که شامل تحریک بازسازی سلول‌های ایمنی، افزایش تولید سلول‌های سفید خون، کاهش التهاب، افزایش مقاومت به استرس اکسیداتیو و تعدیل میکروبیوم روده می‌شود. مطالعات نشان داده است که روزه‌داری می‌تواند باعث تجزیه سلول‌های قدیمی و ناکارآمد و تولید سلول‌های جدید و سالم شود که بهبود سیستم ایمنی را تسهیل می‌کند؛ همچنین روزه‌داری می‌تواند به کاهش وزن، کنترل قند خون و کاهش خطر بیماری‌های قلبی و عروقی کمک کند.
از سوی دیگر، روزه‌داری تأثیرات مثبت فراوانی بر سلامت روانی کودکان دارد. در این دوره، مهارت نه گفتن و خودکنترلی در کودکان تقویت می‌شود. این مهارت‌ها به کودکان کمک می‌کند تا در مواجهه با وسوسه‌ها و فشارهای اجتماعی، مقاومت بهتری داشته باشند و تصمیمات درستی بگیرند. روزه‌داری به کودکان می‌آموزد که چگونه به قوانین و دستورات دینی احترام بگذارند و طاعت‌پذیری را در خود تقویت کنند. این ویژگی‌ها می‌تواند به جلوگیری از انواع انحرافات و مشکلات اجتماعی کمک و کودکان را به سوی رفتارهای مثبت و سازنده هدایت کند.
ثبات شخصیت یکی دیگر از فواید روزه‌داری است. با تمرین پرهیز از اعمال ناپسند و انجام عبادات، کودکان به‌تدریج ارزش‌ها و اصول اخلاقی را در خود نهادینه می‌کنند. این امر باعث می‌شود که آنها در مواجهه با موقعیت‌های گوناگون زندگی بتوانند تصمیمات صحیح و اخلاقی بگیرند و از رفتارهای ناپسند پرهیز کنند. این ویژگی‌ها به آنها کمک می‌کند تا شخصیت پایدار و مقاومی داشته باشند و در برابر چالش‌های زندگی بهتر عمل کنند. با توجه به این فواید جسمی و روانی، خانواده‌ها می‌توانند نقش مؤثری در ترغیب و حمایت از کودکان خود برای روزه‌داری ایفا کنند. تشویق کودکان به روزه‌داری نه تنها به ارتقای سلامت جسمی و روانی آنها کمک می‌کند، بلکه باعث تقویت ارتباطات خانوادگی و ایجاد تجربه‌های مثبت و ماندگار در ذهن کودکان می‌شود؛ بنابراین خانواده‌ها باید با ایجاد فضایی امن و حمایتی، کودکان خود را در این مسیر همراهی و به آنها کمک کنند تا از فواید متعدد روزه‌داری بهره‌مند شوند.
زهرا مظفری‌فرد
انتهای پیام
