بهداشت دهان و دندان در اسلام؛ از سیره معصومین(ع) تا تأیید علم

در دنیای امروز که علم پزشکی هر روز بیش از پیش به کشف ارتباطات پیچیده بین اعضای بدن نائل می‌شود، یافته‌های محققان نشان می‌دهد که سلامت دهان و دندان، حلقه‌ای اساسی در زنجیره سلامت عمومی انسان محسوب می‌شود. پژوهش‌های علمی ثابت کرده‌ است که عفونت‌های دهان و دندان می‌تواند تأثیرات مخربی بر سیستم‌های حیاتی بدن از جمله قلب و عروق، مغز و حتی خون داشته باشد. این تأثیرات گاه چنان جدی‌ست که می‌تواند به سکته‌های قلبی و مغزی و یا تولد نوزادان نارس منجر شود. 

در این میان، آموزه‌های دینی اسلام با پیشینه‌ای غنی از توصیه‌های بهداشتی، می‌تواند نقش مؤثری در ترویج فرهنگ مراقبت از دهان و دندان ایفا کند. تأکیدات پیوسته معصومین(ع) بر پاکیزگی و طهارت، نشان‌دهنده نگاه جامع دین به سلامت جسم و روح است. 

بهداشت دهان و دندان در سیره معصومین(ع) 

امام صادق(ع) در روایتی، به زیبایی به فلسفه آفرینش دندان‌ها اشاره و بیان می‌کند: «دندان‌ها آفریده‌ای الهی هستند که خداوند در دهان قرار داده است؛ آن‌ها وسیله‌ای برای جویدن غذا و عاملی برای اشتها به طعام هستند... اما جویدن غذا سبب تغییر بوی دهان می‌شود؛ پس اگر مؤمنی آگاه با چوب مسواک دندان‌های خود را تمیز کند، آن‌ها به حالت اولیه خود بازمی‌گردند.» این حدیث علاوه بر بیان اهمیت دندان‌ها، به نقش مسواک در حفظ سلامت آن‌ها اشاره دارد. 

پیامبر اسلام(ص) نیز همواره بر استفاده از مسواک تأکید می‌کرد تا جایی که می‌فرمود: «هیچ‌گاه جبرئیل بر من نازل نشد، مگر آنکه مرا به مسواک‌زدن سفارش کرد.» (بحارالانوار، ج ۷۳، ص ۱۳۹) ایشان در روایتی دیگر با بیانی تأکیدی فرمود: «اگر مردم از فواید مسواک آگاه بودند، آن را با خود به رختخواب می‌بردند.» (دعائم‌الاسلام، ج ۱، ص ۱۱۹) این سخنان نشان‌دهنده جایگاه ویژه مسواک در سیره نبوی است. 

جالب آنکه امروزه علم پزشکی نیز به تأیید خواص شگفت‌انگیز چوب مسواک (معروف به چوب اراک) پرداخته است. تحقیقات نشان می‌دهد که این گیاه حاوی ترکیباتی همچون تری‌متیل‌آمین، سالوادورین، کلرید سدیم، فلوئور، سیلیکا، گوگرد و ویتامین ث است که همگی در پیشگیری از پوسیدگی دندان، ضدعفونی‌کردن دهان و تقویت لثه‌ها نقش دارد. این یافته‌ها باعث شده است تا امروزه در بسیاری از کشورهای اروپایی، عصاره چوب اراک به‌صورت محصولات گوناگون دندان‌پزشکی عرضه شود. 

مسواک‌زدن و خلال‌کردن؛ سنتی نبوی 

پیامبر اسلام(ص) مسواک‌زدن را نه‌تنها عملی بهداشتی، بلکه سنتی الهی می‌دانست و می‌فرمود: «مسواک‌زدن باعث خشنودی خداوند، پاکیزگی دهان و پیروی از سنت من است.» ایشان در سفارشی به امام علی(ع) فرمود: «دهان‌های شما راهی برای گفت‌وگو با پروردگار است؛ پس محبوب‌ترین دهان نزد خدا، خوشبوترین آن‌هاست. همواره دهان خود را خوشبو نگه دارید.» (بحارالانوار، ج ۷۳، ص ۱۳۱)

رسول خدا(ص) خود به‌صورت مستمر مسواک می‌زد، به‌گونه‌ای که هر شب سه بار (قبل از خواب، پس از بیدارشدن و پیش از نماز صبح) دندان‌های خود را تمیز می‌کرد. (بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۲۵۴) ایشان همچنین خلال‌کردن دندان‌ها را توصیه می‌فرمود و می‌گفت: «خلال‌کردن، دهان را خوشبو می‌سازد.» (اصول کافی، ج ۶، ص ۳۷۶) در حدیثی دیگر، ایشان ۱۲ فایده برای مسواک‌زدن برشمرد که از جمله آن‌ها می‌توان به پاکیزگی دهان، خشنودی خداوند، سفیدی دندان‌ها، از بین رفتن میکروب‌ها، کاهش بلغم، افزایش اشتها، جلب حضور فرشتگان و استحکام لثه‌ها اشاره کرد. (بحارالانوار، ج ۷۶، ص ۱۲۹)

پیوند عبادت و بهداشت؛ راهکار هوشمندانه رسول مهربانی‌ها 

یکی از روش‌های هوشمندانه پیامبر(ص) برای نهادینه‌کردن مسواک‌زدن در میان مردم، گره‌زدن این عمل به عبادات روزمره بود. ایشان می‌فرمود: «ای علی، هرگاه وضو می‌گیری، مسواک بزن.» همچنین تأکید داشت که «دو رکعت نماز با مسواک، برتر از ۷۰ رکعت نماز بدون مسواک است.» (بحارالانوار، ج ۷۳، ص ۱۳۳) این روش، امروزه در روانشناسی تغییر عادات نیز مورد تأیید است. جیمز کلیر، نویسنده کتاب پرفروش «عادت‌های اتمی» بر همین اصل تأکید دارد که برای ایجاد عادتی جدید، باید آن را با یک عادت قبلی پیوند زد.

امام رضا(ع) در توصیه‌ای پزشکی هشدار می‌دهد: «نوشیدن آب سرد پس از مصرف غذای گرم یا شیرینی‌جات، دندان‌ها را نابود می‌کند.» (وسائل‌الشیعه، ج ۱)؛ پیامبر(ص) نیز می‌فرمود: «پس از غذا خلال کنید؛ چرا که باعث سلامت دندان‌های آسیا و افزایش روزی می‌شود.» ایشان حتی به گرداندن آب در دهان پس از غذا توصیه می‌کرد و می‌فرمود که این کار به سلامت دندان‌های نیش و آسیا کمک می‌کند؛ همچنین نحوه صحیح مسواک‌زدن را به‌صورت عمودی (از بالا به پایین) آموزش می‌داد و از مسواک زدن افقی نهی می‌کرد. 

ترویج فرهنگ مسواک‌زدن و رعایت بهداشت دهان و دندان، نه‌تنها سلامت فردی را تضمین می‌کند، بلکه با پیروی از سنت پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) می‌تواند به عملی عبادی تبدیل شود. امروزه که علم و دین هر دو بر اهمیت این موضوع صحه می‌گذارند، ضروری‌ است که با تلفیق دانش نوین پزشکی و توصیه‌های دینی، گامی مؤثر در ارتقای سلامت جامعه برداریم.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان