سعدی در آینه امروز؛ بازخوانی حکمت کهن در عصر دیجیتال

اگر سعدی، شیخ شیرین‌سخن قرن هفتم، امروز در یکی از کافه‌های شلوغ شهر بنشیند، گوشی هوشمندش را روشن کند و کمی در توییتر بچرخد، چه حالی خواهد شد؟ از داستان‌های تلخ مهاجران تا هشتگ‌های داغ، از شوخی‌های تلگرامی تا کامنت‌های خشمگین زیر پست‌های خبری...، آیا باز هم با همان طمأنینه می‌نویسد: «جهان پربلاست و تن آدمی، شریف»؟

خبرنگار ایکنا از اصفهان به‌مناسبت اول اردیبهشت‌ماه، روز بزرگداشت سعدی، با چند چهره به گفت‌وگو پرداخته، از استاد ادبیات تا کارشناس شبکه‌های اجتماعی و حتی یک شاعر و از آن‌ها پرسیده‌ است که اگر سعدی امروز زنده بود، چه می‌نوشت، چه می‌گفت و کجا می‌نوشت؟ نتیجه‌ این گفت‌وگوها، پرتره‌ای از سعدی معاصر است؛ گاهی جدی و گاهی خندان؛ اما همچنان نگران انسان.

سعدی؛ معلم اخلاقی برای عصر شبکه‌های اجتماعی

در نخستین گفت‌وگو، الهام عربشاهی کاشی، پژوهشگر و مدرس حوزه و دانشگاه در کاشان، سعدی را همچنان معلمی اخلاق‌مدار می‌داند که اگر امروز هم می‌زیست، اخلاق و معنویت را در بستر رسانه و اجتماع پی‌ می‌گرفت.

وی درباره روز بزرگداشت سعدی اظهار کرد: اول اردیبهشت‌ماه جلالی به روایت تقویم، روز بزرگداشت سعدی، آثار و اندیشه‌های بلند اوست؛ روز بزرگداشت شاهکارهایی چون گلستان و بوستان که به زبان ساده و روان و نثری آهنگین، مفاهیم ارزشمند و گرا‌نسنگ اخلاقی و انسانی را به زیبایی بیان می‌کنند. تأثیر این دو اثر سعدی بر آموزه‌های اخلاقی جامعه ایران قرن‌هاست که ساری و جاری‌ است و به قول استاد زرین‌کوب: «سخن او نه روی دارد و نه ریایی.» 

این مدرس حوزه و دانشگاه درباره شخصیت سعدی گفت: او متشرعی بود که با پایبندی کامل به اصول و فروع اسلام و تمام فرامین قرآن سعی داشت در جای جای آثار خود، اصول اخلاقی، انسانی و زیست بهتر را به مخاطبان عرضه کند. سعدی، معلم اخلاق است و به قول امرسون، نویسنده و متفکر آمریکایی در قرن نوزدهم، به زبان همه ملل و اقوام عالم سخن گفته و گفته‌های او چون شکسپیر و سروانتس همیشه تازگی دارد. امرسون کتاب‌های سعدی را در شمار اناجیل و کتاب‌های مقدس دینی جهان می‌داند که دستورهای اخلاقی آن، قوانین عمومی و بین‌المللی محسوب می‌شود.

وی مهم‌ترین دغدغه‌های سعدی در گلستان و بوستان را اخلاق، سیاست و روابط انسانی برشمرد و در پاسخ به این پرسش که اگر سعدی امروز می‌نوشت، به نظر شما چه موضوعاتی را دست‌مایه‌ کار خود قرار می‌داد، بیان کرد: حتماً مهم‌ترین چالش‌های شعر او این بود که به تحلیل روابط انسانی و برپایی اخلاق و معنویت در شبکه‌های اجتماعی و عصر دیجیتال و رسانه بپردازد، سنت‌ها و ارزش‌های اصیل را احیا و از سطحی‌شدن ارتباطات جلوگیری کند و همچنین مردم را از قضاوت‌های زودهنگام برحذر دارد. قطعاً او معلم اخلاق بود و در دنیای ماشینی امروز و عصری که بی‌تفاوتی و بی‌توجهی نسبت به حال همنوع رواج پیدا کرده است، می‌کوشید که یک بار دیگر گفت‌وگو و مدارا را سرلوحه شعر و نثر خود قرار دهد. قطعاً او به نقش مهم آموزش با پرورش، تعلیم با تربیت و همزیستی مسالمت‌آمیز، صلح و بشردوستی اشاره و تلاش می‌کرد تا سطح کیفی زندگی بشر را ارتقا دهد. 

عربشاهی ادامه داد: با توجه به اینکه امروز عصر ارتباطات، دنیای رسانه، فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی است، اگر سعدی زنده بود، بیش از اینکه مقاله‌نویس یا شاعر آنلاین باشد، سعی می‌کرد کنشگر فرهنگی، معلم اخلاق و مصلح اجتماعی باشد تا بتواند عصری را که گرفتار بی‌اخلاقی، دوری از معنویت و فاصله از فطرت خداجوست، یک بار دیگر به فطرت، معنویت، اخلاق و ارتباطات سالم تشویق کند.

وی تصریح کرد: قطعاً اگر سعدی امروز زنده بود، یکی از ناهمخوانی‌های لاینحل ذهن او، مسئله مردم فلسطین و مردم غزه در برابر غده سرطانی اسرائیل غاصب به‌شمار می‌رفت؛ شاعری که با همه وجود، این بانگ را سر داد که «بنی‌آدم اعضای یکدیگرند که در آفرینش ز یک گوهرند، چو عضوی به درد آورد روزگار، دگر عضوها را نماند قرار.» قطعاً اگر سعدی در دوره ما می‌زیست، به روشنگری و کنشگری فرهنگی می‌پرداخت و در برابر این مسئله سکوت نمی‌کرد. 

این پژوهشگر افزود: سعدی توجه مخاطبان خود را به این امر معطوف می‌کرد که چگونه ممکن است کودکانی شبانه‌روز، زیر آوار بمب‌افکن‌ها جان خود را از دست بدهند و مردم این عصر و قرن نسبت به این مسئله بی‌تفاوت باشند یا این موضوع برای آن‌ها تکراری شده باشد؟ قطعاً او در مقام کنشگر فرهنگی، مصلح اجتماعی و ناقد زبردست، مخاطبان خود را به این مسئله توجه می‌داد و هرگز در ذکر آن کوتاهی نمی‌کرد. 

وی اضافه کرد: با توجه به اینکه سعدی در گلستان و بوستان به اخلاق سیاسی توجه ویژه دارد و آن را به دو قالب اخلاق فرادستان و فرودستان تقسیم می‌کند و در بخش فرادستان به حکمرانان و در بخش فرودستان به مردم عادی توصیه‌ها و نصیحت‌هایی دارد، اگر امروز زنده بود، قطعاً مخاطبان خود را در خصوص توجه به مسائل غزه و فلسطین و مسائل روز جهان اسلام نصیحت می‌کرد. 

عربشاهی درباره اینکه آیا در فضای امروز که حساسیت‌ها زیاد شده است، سعدی می‌توانست همان صراحت را داشته باشد یا ناگزیر از سانسور می‌شد، پاسخ داد: سعدی همیشه به صراحت بیان و ذکر حقیقت اجتماعی معروف بوده است. نقدهای شدید و گاه گزنده او همیشه قابل تأمل به‌شمار می‌رود. اگر او در عصر ما زندگی می‌کرد، دست از بیان حقیقت و نقد خود نمی‌کشید؛ البته با توجه به رویکرد روشنفکران و فلسفه خاصی که داشت، قاعدتاً به حساسیت‌های فکری و فرهنگی این عصر توجه ویژه داشت و به احتمال زیاد با تمسک و توسل به حکمت، دین، اعتقادات و باور مردم سعی می‌کرد با قولی لین‌تر و ملایم‌تر و یا حتی مطرح‌کردن پرسش‌های چالشی و استفاده از زبان استعاره، کنایه و طنز، مخاطبان خود را به تفکر درباره مباحث مهم و کلان امروز تشویق کند.

وی تأکید کرد: اگر سعدی امروز زنده بود، به نظرم با توجه به اینکه طرفدار اصالت شمرده می‌شد، باز روح کلاسیک و سنتی را در کلام خود حفظ می‌کرد و ما می‌توانستیم آن را در آثار سعدی درک کنیم. به عبارت دیگر، سعدی به‌دلیل داشتن شناخت فوق‌العاده و درک فراوان و عمیقی که از انسانیت و نیازهای بشری داشت، سعی می‌کرد برای جذب حداکثری و دفع حداقلی، شیوه بیان خود را روزآمدتر کند؛ البته این روزآمدی با حفظ ویژگی‌های نظم و نثر خودش همراه بود. 

این استاد حوزه و دانشگاه در پاسخ به این پرسش که از نگاه شما چه چیزی در آثار سعدی باعث شده است هنوز بعد از قرن‌ها به آثار او مراجعه کنیم و آیا جامعه ما امروز به سعدی گوش می‌دهد یا فقط او را بزرگ می‌دارد، گفت: آنچه سبب شده آثار سعدی بعد از قرن‌ها باقی بماند و مورد توجه قرار گیرد، این است که تاروپود شعر او، اخلاق، روابط انسانی، عشق، دوستی، عدالت و صلح است. موضوعات شعر سعدی فرامکانی و فرازمانی محسوب می‌شود و معجونی از زیبایی‌های صورت و سیرت است. شعر او توانسته تناقضات انسانی و مشکلات را در قالب‌هایی ساده، عینی و ملموس برای مخاطبان بیان کند تا جایی که به مَثَل تبدیل شده است و سینه به سینه منتقل می‌شود. شعر و نثر سعدی هنوز جذابیت خود را حفظ کرده؛ چراکه سهل و ممتنع است و این قدرت را دارد که سخت‌ترین مفاهیم را به زبان ساده و دلنشین بیان کند و این‌چنین، سخنان او نه فقط در روزگار خود، بلکه در روزگار ما هم قابل فهم، دلنشین، شیوا و جذاب شمرده می‌شود. 

وی اظهار کرد: متأسفانه در جامعه امروز بیش از اینکه به فرامین شاهکارهای سعدی توجه شود، نام او و نام آثارش بزرگ شمرده می‌شود، در حالی که تمام تلاش‌ها باید در این راستا باشد که آثار، اندیشه‌ها و الگوهای فکری وی در جامعه عملی شود؛ چراکه برگرفته از آموزه‌های قرآنی، آیات، روایات و احادیث است و اگر در اجتماع امروز نهادینه شود، قطعاً بسیاری از مشکلات و بحران‌های زندگی امروز بشر رفع خواهد شد.

از معلم اخلاق تا اینفلوئنسر فرهنگی

در ادامه، نگاهی رسانه‌ای‌تر به حضور فرضی سعدی در جهان امروز می‌اندازیم؛ جایی که سیدحمید طاهری، معاون فضای مجازی صدا‌وسیمای استان اصفهان از سعدی با عنوان بلاگری توانمند در فضای مجازی یاد می‌کند.

وی در گفت‌وگویی صمیمانه بیان کرد: اگر سعدی در دنیای امروز زندگی می‌کرد، به نظر من یک بلاگر يا اينفلوئنسر خوب می‌شد؛ چون می‌توانست محتوای مخاطب‌پسند عرضه کند. با توجه به زبان موجز و هوشمند سعدی، محتوای او برای شبکه‌های اجتماعی امروز قطعاً مناسب بود. 

معاون فضای مجازی صدا و سیمای استان اصفهان درباره اینکه چه سبک یا پلتفرمی را برای بازآفرینی آثار سعدی در فضای مجازی مناسب‌تر می‌داند، پاسخ داد: به نظرم برای تركيب اشعار با تصاوير، داستانک‌ها و پادكست‌ها، اينستاگرام و يوتيوب مناسب هستند. 

وی درباره اینکه جای خالی آثار کلاسیکی مانند گلستان و بوستان را در سلیقه و سواد رسانه‌ای کاربران امروز چگونه ارزیابی می‌کنید، گفت: نوع مکالمه افراد در زبان فارسی امروز با زمان گذشته تفاوت دارد؛ اصولاً علاقه‌مندی ما شامل چيزهايی‌ست كه بتوانيم به سادگی به خاطر بسپاريم و بعد در مكالمات روزمره استفاده كنيم. مفاهيم نظم و نثر سعدی عالی است؛ اما فقط در بعضی موارد در جریان مكالمات و ادبيات مورد استفاده نسل امروز جواب می‌دهد. در بعضی موارد هم سنگين است و مطلوب سليقه و سواد رسانه‌ای امروز نيست. 

طاهری با بیان اینکه سعدی اگر امروز بود، شاید نه شاعر درباری، بلکه منتقد اجتماعی محبوبی در توییتر محسوب می‌شد، ادامه داد: به نظرم ادبيات كهن شامل محتوایی ارزشمند است؛ داستان‌ها و اشعاری كه درباره رشد شخصيت، اخلاق، رفتارهای فردی و اجتماعی، روابط انسانی، فضائل و رذائل است، هنوز می‌تواند مصداق روزانه داشته باشد؛ اما لازم است که با المان‌ها و پارامترهای مخاطب‌پسند عصر امروز تلفيق شود؛ برای مثال فقط یک بيت و نه کل ابیات یک شعر كه می‌تواند در تركيب با تصوير برای بسیاری از افراد راه‌گشا و راهبرد روزانه باشد، مؤثرتر است و نیز انتخاب اشعار برحسب داستان‌هایی که در آن مطرح می‌شود و قابلیت تبدیل به پویانمایی دارد. 

وی درباره اینکه چه چالش‌هایی در انتقال مفاهیم مندرج در آثار سعدی به نسل دیجیتال وجود دارد، گفت: نسل جديد، نسل ديدن است، نه شنيدن و حتی سبک نگاه‌كردن و تماشاكردنش با گذشته تفاوت دارد؛ پس بايد در بیان حكايت‌ها و اشعار، كوتاه‌بودن و تركيب با عناصر تصويری را در نظر بگيريم. خود ما در بسیاری از اوقات، به دنبال شعاری برای جشنواره‌ها يا رويدادها هستيم؛ اما متأسفانه فقدان سواد و توجه‌نداشتن به مضامين ادبيات كهن باعث شده است که از ظرفیت آن غافل شویم.

ماندگاری سعدی در میان شاعران معاصر

در پایان، به سراغ یکی از شاعران آیینی کاشان می‌رویم. علی بوستانی طاهری از طراوت ماندگار اشعار سعدی می‌گوید و آن‌ها را همچنان الهام‌بخش و زنده در شعر امروز می‌داند.

وی درباره اشعار سعدی بیان کرد: پس از ۷۰۰ سال، هنوز سخنان و اشعار سعدی، نُقل تمام مجالس است و هنوز تمام شعرا و سخن‌سنجان از آن الهام می‌گیرند. من هم از آن بهره‌های بسیاری بردم. زبان سعدی تاکنون کهنه نشده و طراوت خود را حفظ کرده است. انگار آثارش با اینکه به سبک کلاسیک است، اما به زبان روز بیان شده و همیشه هم، چون فردوسی به‌روز خواهد ماند. 

این شاعر آیینی ادامه داد: غزلیات سعدی سرشار از صور خیال و ذوق ادبی است. به بیتی زیبا در کلیات سعدی اشاره می‌کنم: «دنیا خوش است و مال، عزیز است و تن، شریف/ لیکن رفیق بر همه‌چیز مقدم است.» همچنین ارزش‌های اخلاقی در غزلیات این استاد سخن بسیار ملموس است، آنچنانکه می‌سراید: «دروغی که حالی دلت خوش کند، بِه از راستی کت مشوش کند» و یا «وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسی و لا أُزَکِّیها، که هر چه نقل کنند از بشر در امکان است.» یعنی من نفسم را طاهر و پاکیزه نمی‌دانم و آن را تبرئه نمی‌کنم؛ چراکه هر اشتباهی برای بشر امکان‌پذیر است، یا «هزار سختی اگر بر من آید آسان است، که دوستی و ارادت هزار چندان است.»

وی با اشاره به این مصرع از سعدی که «همه گویند و سخن‌گفتن سعدی دگر است...» اظهار کرد: همان‌طور که خود سعدی هم می‌سراید، تاریخ هنوز چون او را به خود ندیده است و سعدی هنوز همانندی ندارد.

نتیجه‌گیری

سعدی نه فقط شاعر گلستان و بوستان، که حکیمی همیشه‌ حاضر در متن زندگی انسان است؛ چه در دربار سلاطین قرن هفتم، چه در هیاهوی بی‌پایان شبکه‌های اجتماعی امروز. روایت‌ها و دیدگاه‌های گوناگون در این گزارش نشان می‌دهد که اگرچه زمانه تغییر کرده، اما دغدغه‌های انسانی سعدی همچنان تازه و راه‌گشاست. از معلمی اخلاق‌محور تا کنشگری فرهنگی، از زبان فاخر کلاسیک تا روایت‌های تصویری و پادکستی، او می‌توانست همچنان با کلام خود دل‌ها را آرام کند و ذهن‌ها را به تأمل وادارد. جامعه امروز بیش از هر زمان دیگری، نیازمند رجوعی جدی و عمیق به اندیشه‌های سعدی است، نه صرفاً برای بزرگداشت نامش، که برای زنده نگه داشتن جان سخنش.

زهراسادات محمدی