امام صادق(ع)؛ معمار فقه شیعه و پیشوای مبارزه نرم در عصر خلافت

در سالروز شهادت امام جعفر صادق(ع)، ششمین پیشوای شیعیان، نگاهی نو به سیره علمی و سیاسی آن حضرت می‌تواند زوایای تازه‌ای از نقش اهل بیت(ع) را در تحولات فرهنگی و اجتماعی تاریخ اسلام روشن کند. آنچه در این میان اهمیت دارد، بررسی رویکرد ویژه امام صادق(ع) در بهره‌گیری از فضای سیاسی متلاطم دوران خلافت بنی‌امیه و بنی‌عباس برای گسترش معارف دینی و پایه‌گذاری مکتب فقهی شیعه است؛ رویکردی که در کتاب تازه‌منتشرشده «پیشوای صادق»، اثر حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، از زاویه‌ای تاریخی‌ تحلیلی مورد واکاوی قرار گرفته است. در یادداشت پیش رو، بر ابعاد گوناگون حیات آن امام همام از منظر حدیث، مبارزه، تربیت شاگردان و تلاش برای تحقق حکومت مطلوب اسلامی پرداخته می‌شود. 

مروری بر حیات علمی و سیاسی امام جعفرصادق(ع)

امام جعفر صادق(ع)، امام ششم شیعیان در هفدهم ربیع‌الاول سال ۸۳ هجری قمری در مدینه به دنیا آمد. پدرشان، امام محمد باقر(ع) و مادرشان، ام‌فروه بودند. پیامبر اکرم(ص) سال‌ها پیش از ولادت آن حضرت، با اشاره به صداقت ایشان، لقب «صادق» را برایشان برگزید.

امامت امام صادق(ع) از سال ۱۱۴ هجری آغاز شد و این دوران که ۳۴ سال به طول انجامید، با سقوط امویان، ظهور عباسیان و آشفتگی‌های عقیدتی و سیاسی همزمان بود. دوران امامت امام صادق(ع) به‌دلیل کشمکش‌های سیاسی میان دو حکومت، فرصتی طلایی برای گسترش معارف دینی و فعالیت‌های علمی به دست داد؛ درواقع امام جعفر صادق(ع) در یکی از پرتلاطم‌ترین ادوار تاریخ اسلام، مسئولیت امامت را بر عهده داشت. 

ایشان در این بستر تاریخی، با بهره‌گیری از شرایط خاص انتقال قدرت، به جای قیام مسلحانه، مسیر گفتمان علمی و تربیت شاگردان را در پیش گرفت. در این راستا، دانشگاهی بزرگ تأسیس کرد که به گفته مورخان، چهار هزار شاگرد در آن به فراگیری علوم دینی و فلسفی می‌پرداختند. این نهضت علمی، مسیر آینده مذهب شیعه را در غیاب امامان هموار کرد و به گسترش فقه جعفری انجامید. از جمله مشهورترین شاگردان امام می‌توان به هشام بن حکم، محمد بن مسلم و جابر بن حیان اشاره کرد. ابوحنیفه، از ائمه اهل سنت نیز مدتی از محضر ایشان بهره برد.

در این دوران، امام با بهره‌گیری از فضای نسبتاً باز سیاسی، به مناظرات علمی و دینی با فرقه‌های گوناگون پرداخت و به دفاع از آموزه‌های اصیل اسلامی و مکتب تشیع همت گماشت. بیشترین حجم احادیث شیعی در زمینه‌های فقهی، عقیدتی و اخلاقی از امام صادق(ع) نقل شده و به همین دلیل، مذهب شیعه به نام «مذهب جعفری» شهرت یافته است.

بررسی سیره مبارزاتی در دوران پرآشوب خلافت

گرچه برخی گمان می‌کنند امام صادق(ع) از سیاست کناره‌گیری کرد، اما شواهد تاریخی نشان می‌دهد که ایشان با هوشمندی، از فرصت‌های محدود برای افشای چهره واقعی حکومت‌ها بهره می‌برد و نمایندگانی به مناطق گوناگون اعزام می‌کرد. در مقابل تلاش عباسیان برای بهره‌برداری سیاسی از جایگاه اهل‌ بیت(ع)، امام با قاطعیت مخالفت کرد و هشدار داد که هدف عباسیان کسب قدرت است، نه خدمت به اسلام.

در کنار فعالیت‌های علمی، روش‌های مبارزاتی امام نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود. مبارزه مخفیانه و تقیه، برخوردهای تند با حکام، حمایت از قیام‌هایی مانند قیام زید بن علی و محمد نفس زکیه و هشدار نسبت به وابستگی فقها به دستگاه حکومت، از جمله اقدامات سیاسی امام صادق(ع) بود. به گفته منابع تاریخی، منصور دوانیقی، خلیفه عباسی بارها قصد جان امام را داشت که این امر گواه نگرانی حاکمیت از نفوذ فکری اجتماعی ایشان است.

در پاسخ به پرسش‌هایی درباره قیام‌ نکردن علنی، امام صادق(ع) به نبود یاران وفادار و آماده برای جهاد اشاره می‌کرد و تأکید داشت که برای قیام، پیروان مؤمن و اهل فداکاری لازم است، نه صرفاً مشتاقان علم.

سرانجام، امام صادق(ع) در ۶۵ سالگی به دستور منصور عباسی، مسموم و در قبرستان بقیع مدینه در جوار قبور سایر امامان شیعه به خاک سپرده شد. سیره علمی و سیاسی ایشان الگویی ماندگار برای جوامع دینی و کنشگران فرهنگی و اجتماعی در طول تاریخ بوده است.

مروری بر فرازهایی از کتاب تازه‌منتشرشده «پیشوای صادق» اثر رهبر معظم انقلاب اسلامی

کتاب پیشوای صادق، یادداشت‌های حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای (مدظله‌العالی) درباره‌ سیره‌ فرهنگی‌ سیاسی امام صادق(ع) است که به تازگی منتشر شده و در محافل فرهنگی و حوزوی مورد توجه قرار گرفته است.

در دیدگاه رهبر معظم انقلاب، سیره‌ امامان معصوم(ع) به انسانی ۲۵۰ ساله تشبیه می‌شود که براساس شرایط زمانی، بهترین شیوه را برای رسیدن به اهداف والای اسلام انتخاب کرده‌؛ گاهی با جهاد، گاهی با آتش‌بس، گاهی با مبارزات سری و گاهی با کار فرهنگی و تبیینی به انجام وظیفه پرداخته‌ است. در این میان، امام صادق(ع) سهم مهم و تأثیرگذاری در تاریخ سیاسی اهل بیت(ع) داشته‌ است. آنچه در دیدگاه آیت‌الله خامنه‌ای نسبت به سیره‌ سیاسی آن حضرت مشاهده می‌شود، تلاش ایشان برای تأسیس حکومت مطلوب ائمه(ع) است.

در این کتاب، با تشریح اهداف امامت و توضیح مبنای انسان ۲۵۰ ساله، به جایگاه و اقدامات امام صادق(ع) اشاره شده است.

فرازهایی از کتاب:

۱ ـ ایجاد زمینه‌ شکل‌دهی یک تشکیلات از سوی امیرالمؤمنین(ع): در فرازی از کتاب به خطبه‌ای از امیرالمؤمنین(ع) اشاره می‌شود که در آن حضرت به مؤمنان پس از خود توصیه می‌کند تا در برابر بی‌عدالتی‌ها و انحصارطلبی‌ها، با پیوند خدایی به‌صورت جمعی مقاومت کنند و راه تقیه و نماز را در پیش گیرند: «... باید خویشتن را به‌طور جمعی به‌وسیله‌ پیوندی خدایی محافظت کنید... از حق و اهل حق نگذرید؛ زیرا هر آن‌ کس که دیگری را به جای ما انتخاب کند، دنیا را از دست خواهد داد و گنه‌کار از این جهان رخت برخواهد بست.» (ص ۱۰۰)

۲ ـ اختیار «صفوالمال» و «انفال» در دست امام: در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: «ما کسانی هستیم که خدا اطاعت ما را بر مردم لازم کرده است. انفال و صفوالمال در اختیار ماست.» (ص ۷۵)

۳ ـ تعریف شیعه در قرن‌های نخستین: در این بخش از کتاب، شیعه واقعی فقط به محبت اهل‌ بیت(ع) محدود نمی‌شود، بلکه همراهی فکری و عملی با امام و مشارکت در حرکت‌های فکری، سیاسی و گاه نظامی نیز شرط اساسی شیعه‌بودن بیان شده است: «... شیعه‌بودن شرطی اساسی و حتمی داشت و آن عبارت بود از پیوستگی فکری و عملی با امام... این پیوستگی، همان است که در فرهنگ شیعه «ولایت» نامیده می‌شود.» (ص ۱۰۵)

۴ ـ معارضه‌ علمی امام صادق(ع) با علمای مخالف: امام صادق(ع) با بیان تفسیر قرآن و فقه اسلامی بر پایه‌ رویکرد شیعی و مستقل از علمای وابسته به حکومت، به‌ گونه‌ای علمی با ساختار مذهبی خلافت به تقابل برخاست. این تقابل سبب تضعیف مشروعیت دینی خلافت در جامعه شد. (ص ۹۰)

۵ ـ استخوان در گلوی منصور عباسی: در کتاب آمده است که امام صادق(ع) با رویکردی حساب‌شده، مبارزاتی صریح یا پنهانی علیه حکومت‌های بنی‌امیه و بنی‌عباس داشت، چنانکه منصور عباسی آن حضرت را «استخوانی در گلو» توصیف می‌کرد. در نهایت، امام را با توطئه‌ای ننگین به شهادت رساند. (پیشگفتار)

۶ ـ نمودارهای مهم در زندگی امام صادق(ع): نویسنده در پایان، شش محور اصلی در زندگی امام صادق(ع) را چنین برمی‌شمارد: تبیین و تبلیغ مسئله‌ امامت، تبلیغ و بیان احکام دین به شیوه‌ فقه شیعی و تفسیر قرآن با بینش شیعی، وجود تشکیلات پنهانی ایدئولوژیک سیاسی، مشارکت غیرمستقیم در جنبش‌های نظامی علویان و توصیه‌ها، گفتارها، نامه‌ها و به‌ویژه اشعار منسوب به آن حضرت که از روحیه‌ای مقاوم و شورش‌گر حکایت دارد.

گفتنی است، کتاب پیشوای صادق یکی از آثار ارزشمند رهبر معظم انقلاب در زمینه شناخت امامان معصوم(ع) از زاویه‌ای تاریخی‌ سیاسی است که توجه ویژه‌ای به نقش امام صادق(ع) در تحولات فرهنگی و سیاسی جهان اسلام دارد.

احادیث امام صادق(ع)؛ گنجینه‌ای از اخلاق، عبادت و حکمت

امام جعفر صادق(ع)، ششمین پیشوای شیعیان، از برجسته‌ترین شخصیت‌ها در تبیین معارف اسلامی و بنیان‌گذار فقه امامیه است. احادیث نقل‌شده از آن حضرت، گستره‌ای عظیم از مسائل فردی، اجتماعی، عبادی و اخلاقی را شامل می‌شود که امروزه نیز راهنمای مؤمنان در زندگی فردی و اجتماعی است. در پایان به دو حدیث گهربار از این امام همام اشاره می‌کنیم: 

امام صادق(ع) می‌فرماید: «مَنْ ساءَ خُلْقُهُ عَذَّبَ نَفْسَهُ؛ هر کس خوی بد داشته باشد، خود را شکنجه می‌دهد.» (الکافی، ج ۲، ص ۲۵٠)

در بیانات آن حضرت، نیکی به خانواده، آراستگی، حجاب، اهمیت نماز و زکات، پرهیز از غیبت و دروغ، نقش تقوا، ارزش علم‌آموزی، رعایت حلال و حرام و همچنین فضیلت صله‌رحم، جایگاهی ویژه دارد.

ایشان در حدیثی دیگر فرمود: «کُونُوا دُعاةَ النّاسِ إلَی الْخَیْرِ بِغَیْرِ ألْسِنَتِکُم، ‌لِیَرَوا مِنْکُمُ الإجْتِهَادَ وَالصِّدْقَ وَالْوَرَعَ؛ مردم را از راهی غیر از زبان‌هایتان به نیکی فرا خوانید؛ بگذارید کوشش، راستگویی و پارسایی شما را ببینند.» (مشکاة‌الأنوار، ص ۳٠)

احادیث امام صادق(ع) نه تنها پایه‌گذار فقه جعفری‌ است، بلکه در ساخت تمدن اسلامی، تربیت انسان مؤمن و عدالت‌گستر نیز نقش کلیدی دارد و با گذشت قرن‌ها، هنوز چراغ راه شیعیان و الگوی معرفتی مسلمانان‌ است. امروز در روزگار غبارآلود بی‌اخلاقی و آشفتگی ارزش‌ها، رجوع به این گنجینه نورانی می‌تواند مسیر هدایت و تعالی را فراسوی جامعه بگشاید.