شهید سیدمصطفی خمینی؛ وارث عقلانیت و معنویت

در سالروز شهادت سیدمصطفی خمینی، از روحانی فرهیخته‌ای یاد می‌کنیم که علم، ایمان و مبارزه را در وجود خود جمع کرد و شهادتش در نجف، جرقه‌ای برای بیداری یک ملت و آغازی بر فصلی نو در تاریخ انقلاب اسلامی ایران شد. تحلیل زندگی و سیره او نشان‌دهنده این است که چگونه علم، اخلاق و معنویت می‌توانند در کنار هم به الگویی بی‌بدیل برای جامعه تبدیل شوند.

طلوع یک نبوغ درخشان

سیدمصطفی خمینی در سال ۱۳۰۹ در شهر قم و در خانواده‌ای سرشار از علم و تقوا به دنیا آمد. از همان کودکی، نشانه‌های نبوغ و جست‌وجوی حقیقت در او آشکار بود. تحصیلات حوزوی خود را در قم آغاز کرد و از محضر استادانی چون امام خمینی(ره) و آیت‌الله بروجردی بهره برد. سیدمصطفی از همان آغاز نگاه متفاوتی به دین و جامعه داشت؛ نگاهی که در آن، دین نه صرفاً مجموعه‌ای از احکام، بلکه راهی برای اصلاح انسان و جامعه تلقی می‌شد.

در دوران تحصیل، با جدیت و پشتکار کم‌نظیری به فراگیری فقه، اصول، فلسفه و عرفان پرداخت و پس از آن، به یکی از فضلای برجسته حوزه تبدیل شد. علاوه بر دروس رسمی حوزه، به مطالعات گسترده در زمینه تاریخ اسلام و مسائل اجتماعی روز می‌پرداخت تا بتواند دانش دینی را با واقعیت‌های زمانه پیوند دهد. 

سیدمصطفی فراتر از یک فقیه صرف بود؛ اندیشمندی زمان‌شناس و روشن‌نگر که دغدغه انسان معاصر و سرنوشت جامعه اسلامی را در دل داشت.

از حوزه تا میدان مبارزه

در دهه ۱۳۴۰، دوران خفقان و اختناق سیاسی در ایران، سیدمصطفی در کنار پدر خود، امام خمینی(ره)، از نخستین روحانیونی بود که در برابر استبداد پهلوی ایستاد. او در جریان قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و حوادث پس از آن، بازداشت و تبعید شد؛ اما فشارها نتوانست عزم او را بشکند.

در دوران تبعید امام(ره) به ترکیه و سپس عراق، سیدمصطفی یکی از نزدیک‌ترین همراهان و مشاوران ایشان بود. در نجف اشرف، علاوه بر تدریس دروس سطح عالی و تربیت شاگردان، به فعالیت‌های فرهنگی و سیاسی گسترده‌ای پرداخت و جلسات درس و تفسیر او در نجف، محل گفت‌وگو و بیداری بود؛ محفلی که در آن علم و عمل، عقل و ایمان، درهم آمیخته می‌شدند.

سیدمصطفی به‌خوبی درک کرده بود که دین اگر در حصار حوزه بماند، از جوهره خود دور می‌شود. همین باور، او را به یکی از ستون‌های فکری و میدانی نهضت اسلامی تبدیل کرد. او با حمایت از طلاب جوان و ایجاد شبکه‌های فرهنگی و آموزشی، زمینه‌ساز شکل‌گیری نسلی شد که بعداً در انقلاب اسلامی نقش مهمی ایفا کردند.

عالمی جامع و معنوی

اما جنبه علمی سیدمصطفی کمتر از وجه مبارزاتی او نیست؛ آثار فقهی، اصولی و فلسفی‌اش نشان می‌دهد که درک عمیق و نگاه نوآورانه‌ای به مباحث دینی داشت و در عین وفاداری به سنت علمی حوزه، ذهنی باز و پویا نسبت به نیازهای روزگار خود داشت. بسیاری از شاگردانش، او را الگویی از عالم متعهد و جامع‌الاطراف می‌دانند که توانسته بود بین سنت و نوآوری پلی بزند.

در کنار دانش و مبارزه، بعد معنوی و اخلاقی سیدمصطفی از برجسته‌ترین وجوه شخصیتش بود. شاگردان و یارانش از تواضع، صفا و روحیه مراقبه او سخن گفته‌اند. او باور داشت که اصلاح جامعه بدون تزکیه درون ممکن نیست و درسی که می‌داد، فقط انتقال دانش نبود، بلکه تربیت روح و انسان بود.

سیدمصطفی نمونه‌ای از عالمی بود که علم و عرفان را از هم جدا نمی‌دید؛ او راه حقیقت را در پیوند عقل و دل، دانش و اخلاق می‌جست؛ حتی در جلسات عمومی و درس‌هایش، همواره بر لزوم تعهد به اخلاق و دوری از رفتارهای متظاهرانه تأکید می‌کرد.

شهادت و آغاز بیداری

بامداد اول آبان ۱۳۵۶، خبر درگذشت ناگهانی او در نجف منتشر شد و شرایط مبهم و قرائن موجود، این حادثه را در نگاه بسیاری از یاران امام(ره)، به شهادت تعبیر کرد. رژیم پهلوی تصور می‌کرد با خاموش‌کردن صدای او، یکی از بازوان فکری نهضت اسلامی را از میان برده است؛ اما بالعکس، شهادت سیدمصطفی جرقه‌ای بزرگ برای بیداری مردم بود.

مجالس بزرگداشت او در قم، تهران، مشهد و دیگر شهرها به تظاهرات گسترده علیه رژیم تبدیل شد، فضای سیاسی کشور را دگرگون کرد و به همان واقعه‌ای انجامید که امام خمینی(ره) از آن با تعبیر عمیق خود یاد کرد: «شهادت سیدمصطفی از الطاف خفیه الهی بود.»

شهادت او نه‌تنها فقدان یک عالم بود، بلکه هشداری برای رژیم و انگیزه‌ای برای مردم شد تا ادامه‌دهنده مسیر انقلاب باشند. شهادت سیدمصطفی همانند سنگی در آب، موج‌های سیاسی و اجتماعی در سراسر ایران ایجاد و انسجام میان گروه‌های مبارز و مردم را تقویت کرد.

میراثی برای امروز

اکنون، در سالروز شهادت سیدمصطفی خمینی، یاد او فقط بزرگداشت گذشته نیست، بلکه درسی برای امروز است. در روزگاری که جامعه بیش از هر زمان دیگر به پیوند عقلانیت و معنویت نیاز دارد، زندگی و سیره سیدمصطفی می‌تواند الگویی الهام‌بخش برای نسل جوان باشد.

او نشان داد که عالم دین می‌تواند هم اهل اندیشه باشد و هم اهل عمل؛ هم عارف، هم مبارز؛ هم در عرصه علم بدرخشد و هم در میدان مسئولیت اجتماعی؛ او به ما یادآوری می‌کند که علم بدون اخلاق و معنویت، ناقص است و مبارزه بدون معرفت و بصیرت، بی‌ثمر.

نام و راه سیدمصطفی خمینی یادآور این حقیقت است که ایمان و آگاهی اگر در کنار هم قرار گیرند، می‌توانند تاریخ را دگرگون کنند. نسل امروز با مطالعه زندگی او می‌تواند مسیر ترکیب دانش، تقوا، تعهد اجتماعی و بصیرت سیاسی را در زندگی خود الگوبرداری کند.

مریم فلاحتی