حشدالشعبی؛ از پیروزی بر داعش تا فشارهای داخلی و خارجی

حشدالشعبی یا بسیج مردمی عراق، از گروه‌های محور مقاومت و نیروی نظامی وابسته به تشکیلات امنیت ملی عراق است. این سازمان زیر نظر فرمانده کل نیروهای مسلح عراق به ارتش کمک می‌کند و بیشتر افراد آن را شیعیان‌ تشکیل می‌دهند. حشدالشعبی در شرایط اضطراری حمله داعش به عراق و پس از بیانیه هیئت وزیران این کشور درباره تشکیل بسیج مردمی شکل گرفت. در یادداشت پیش رو به مراحل شکل‌گیری، ساختار تشکیلاتی، فعالیت‌ها، چالش‌ها و سرنوشت پیش روی این سازمان شبه‌نظامی پرداخته می‌شود.

مراحل شکل‌گیری

اگر بخواهیم زمینه‌های پایه‌گذاری حشدالشعبی در عراق را واکاوی کنیم، به این نتیجه می‌رسیم که شکل‌گیری این سازمان مبارزه عراقی در سه مرحله رخ داد. مرحله نخست، دستور نوری المالکی، نخست‌وزیر وقت عراق مبنی بر تشکیل بسیج مردمی برای مقابله با تهدید داعش و جلوگیری از حمله آن به بغداد، پایتخت عراق بود.

در مرحله دوم، سه ماه پس از شکل‌گیری اولیه، فعالیت این سازمان آغاز شد. در این مرحله، آیت‌الله سید‌علی سیستانی، مرجع عالی‌قدر شیعه در ۱۳ ژوئن ۲۰۱۴، یعنی سه روز پس از تهدید داعش و بیانیه هیئت وزیران درباره شکل‌گیری بسیج مردمی، در فتوایی مبارزه با داعش را واجب کفایی اعلام کرد. این فتوا در مشروعیت‌بخشی به حشدالشعبی و پیوستن مردم به آن تأثیرگذار بود، به‌طوری که برخی شکل‌گیری حشدالشعبی را پس از فتوای آیت‌الله سیستانی می‌دانند.

در مرحله سوم، با تصویب قانون سازمان حشدالشعبی در پارلمان عراق در 26 نوامبر 2016، این سازمان یکی از نیروهای نظامی عراق شد و زیر نظر فرماندهی کل نیروهای مسلح قرار گرفت. بر این اساس، قوانین ‌مربوط به حشدالشعبی و دیگر نیروهای مسلح عراق یکسان است.

ساختار تشکیلاتی

تعداد نیروهای سازمان حشدالشعبی بیش از 100 هزار تن تخمین زده شده است. بیش از 40 گروه از شیعیان، اهل سنت، مسیحی، کرد و ترکمن در سازمان حشدالشعبی سازماندهی شده‌‌اند؛ اما ساختار اصلی و بدنه نظامی این سازمان را شیعیان تشکیل می‌دهند. حشدالشعبی بخش‌های گوناگونی دارد که مهم‌ترین آن‌ها شامل ریاست، معاونت اطلاعات، معاونت رسانه، معاونت روابط عمومی، معاونت چک و خنثی‌سازی مواد منفجره، معاونت بازرسی، معاونت امور اداری و معاونت امور مالی است.

اکنون ریاست این سازمان برعهده فالح الفیاض است و ابوفدک المحمداوی، ریاست ستاد کل حشدالشعبی را برعهده دارد؛ البته لازم به ذکر است که ابومهدی المهندس، از فرماندهان ارشد و نایب‌رئیس سازمان حشدالشعبی در دی‌ماه ۱۳۹۸ همراه سپهبد شهید قاسم سلیمانی و چند تن از رزمندگان نیروی قدس سپاه و مقاومت عراق در حمله پهپادی ایالات متحده آمریکا در نزدیکی فرودگاه بغداد به شهادت رسید.

همان‌طور که اشاره شد، گروه‌های گوناگونی در حشدالشعبی حضور دارند که بعضی از آن‌ها عبارتند از عصائب اهل الحق، سازمان بدر، کتائب حزب‌الله، سرایا الخراسانی، کتائب ابوالفضل العباس، لواء علی‌اکبر، سرایا الاسلام، کتائب سیدالشهداء، سرایا الجهاد، سرایا العقیدة، سرایا الشوری، قوات الشهید الصد و حرکة‌ النجباء. در حوزه تسلیحاتی نیز حشدالشعبی سلاح‌هایی مانند موشک‌های زلزال ۱ و ۲، فجر ۱ و ۵، پهپاد بصیر ۱ و ۲، رقیب، سفیر و مهاجر ۶ و همچنین تانک‌های آبرامز، تانک T 72 و تانک الکفیل را در اختیار دارد.

فعالیت‌های حشدالشعبی

مبارزه با داعش از مهم‌ترین اهداف تشکیل حشدالشعبی محسوب می‌شود و این سازمان به‌منظور مبارزه با داعش، اقدامات زیادی انجام داده است. با پیشروی نیروهای داعش در مناطق گوناگون عراق، نیروهای حشدالشعبی محاصره شهرهای سامرا و آمرلی را شکستند و از طرفی، جُرف الصَّخر، تِکریت، بَیْجی و استان دَیالی را آزاد کردند. براساس گزارش پایگاه رسمی حشدالشعبی، این سازمان تا پایان سال ۲۰۱۵، داعش را از 19 شهر عراق بیرون راند و امنیت ۵۲ راه مواصلاتی میان شهرهای این کشور را برقرار کرد. این پایگاه مساحت مناطق آزادشده از سوی حشدالشعبی را ۱۷۵۰۰ کیلومتر مربع (یک‌سوم مناطق تحت اشغال داعش) دانسته است. حشدالشعبی پس از سقوط حکومت داعش، به پاکسازی بقایای آن در مناطقی از بغداد، صلاح‌الدین، دیالی، کرکوک، نینوا و الانبار می‌پردازد.

این سازمان در راستای آموزه‌های مکتب تشیع و گفتمان محور مقاومت، در زمان حکومت بشار اسد در جبهه سوریه نیز وارد نبرد با جریان‌های تکفیری شد و همراه سایر گروه‌های محور مقاومت نقش فعالی ایفا کرد. حشدالشعبی همچنین از سوی ایالات متحده آمریکا به اقدامات تهاجمی علیه پایگاه‌های این کشور در عراق متهم شده است. افزون بر فعالیت‌های نظامی، این سازمان بعضاً اقداماتی نظیر راه‌سازی، بیابان‌زدایی و حفظ امنیت مراسم مذهبی از جمله پیاده‌روی اربعین را انجام داده است.

چالش‌های حشدالشعبی

برخلاف نقش بارز حشدالشعبی در مبارزه با داعش و جلوگیری از قدرت‌گیری این گروه تروریستی در عراق، این سازمان از زمان تأسیس تاکنون با چالش‌های متعددی روبه‌رو بوده است. این چالش‌ها در صورت تداوم می‌توانند موقعیت و عملکرد آن را تحت تأثیر قرار دهند.

حشدالشعبی در ابتدای فعالیت خود با چالش منابع مالی روبه‌رو بود و مسئله پرداخت‌نشدن یا تأخیر در پرداخت حقوق و دستمزد داوطلبان جهاد از سوی دولت مرکزی، ساختار حشدالشعبی را تحت تأثیر خود قرار داد. در این میان، ابومهدی المهندس، فرمانده فقید حشدالشعبی ضمن اعتراض به وضع تخصیص بودجه این سازمان، از دولت و پارلمان عراق خواست تا بودجه بیشتری در اختیار حشدالشعبی به‌منظور تهیه مهمات نظامی و پرداخت حقوق نیروهای آن اختصاص دهند.

در نتیجه تلاش‌های ابومهدی المهندس، سرانجام کمیته مالی پارلمان از اضافه‌شدن بندی مشروط به تأیید نخست‌وزیر، در برنامه بودجه سال 2016 خبر داد که براساس آن، سه درصد از حقوق و دستمزد کارمندان و بازنشستگان برای کمک به حشدالشعبی اختصاص یابد. اگرچه با این اقدام پارلمان و نخست‌وزیر، تا حدودی مسئله بودجه حشدالشعبی حل شد، اما این گروه همچنان با چالش‌ها و محدودیت‌هایی در زمینه منابع مالی روبه‌روست.

یکی دیگر از چالش‌های حشدالشعبی، جریان‌های داخلی عراق هستند. بزرگترین گروه‌های رقیب و بعضاً معارض این سازمان، جریان‌های سیاسی اهل سنت، ملی‌گرایان عراقی و احزاب کردی هستند که هر یک در راستای پیشبرد منافع خود، برای کاهش نفوذ یا انحلال حشدالشعبی با آن مخالفت می‌کنند. از آنجا که حشدالشعبی یک سازمان شیعی گسترده و نزدیک به محور مقاومت و در رأس آن جمهوری اسلامی ایران است، جریان‌های رقیب و مخالف، ایدئولوژی و اهداف این سازمان را در تقابل با منافع خود در عرصه داخلی و خارجی می‌بینند و فشار خود را بر آن ادامه می‌دهند.

اما مهم‌ترین مسئله در تشدید این فشارهای داخلی، نقش بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای مانند ایالات متحده آمریکا، رژیم صهیونیستی و عربستان است. این بازیگران به‌منظور مقابله با محور مقاومت و تضعیف موقعیت ایران و گروه‌های شیعی در منطقه، تلاش کرده‌اند تا گروه‌های مقاومت در فلسطین، لبنان، یمن و عراق را تضعیف یا نابود کنند؛ از همین رو، افزایش فشارهای ایالات متحده آمریکا بر دولت عراق برای انحلال و خلع سلاح حشدالشعبی، بخشی از راهبرد این کشور برای مقابله با قدرت منطقه‌ای ایران و استقرار نظم مورد نظر خود در خاورمیانه است. بنابراین، هم‌افزایی فشارهای داخلی با تحریک و حمایت بازیگران خارجی می‌تواند بر وضعیت، نقش و آینده حشدالشعبی در عراق و منطقه تأثیر بگذارد.

آینده حشدالشعبی

درباره آینده حشدالشعبی و نقش آن در صحنه داخلی و خارجی، دو سناریوی محتمل قابل تصور است. نخست آنکه در نتیجه فشارهای داخلی و خارجی، از قدرت و نفوذ حشدالشعبی تا حد زیادی کاسته شود؛ اگرچه این امر به معنای خلع سلاح و انحلال کامل آن نیست، اما ممکن است با تغییر قوانین مرتبط با حشدالشعبی در پارلمان عراق، این سازمان به‌شدت در ساختار ارتش ادغام شود و استقلال عمل پیشین خود را از دست بدهد.

در مقابل، سناریوی دوم حفظ وضع موجود یا حتی افزایش قدرت این گروه است؛ به‌گونه‌ای که در صورت تهدید مجدد داعش یا سایر گروه‌های تکفیری و تشدید بحران‌های امنیتی در عراق و منطقه، حشدالشعبی بتواند همچون سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵، با جذب نیروهای جدید به مقابله با تهدیدات بپردازد و موقعیت خود را در جایگاه یک نهاد مردمی قدرتمند تثبیت کند. با این حال، سرنوشت نهایی حشدالشعبی و حتی سایر گروه‌های محور مقاومت تا حد زیادی به تحولات آتی خاورمیانه و معادلات قدرت در منطقه وابسته خواهد بود.

به‌طور کلی، حشدالشعبی در جایگاه مهم‌ترین سازمان شبه‌نظامی مردم‌نهاد عراق و از شاخص‌ترین گروه‌های محور مقاومت، نقش تعیین‌کننده‌ای در مبارزه با گروه‌های سلفی تکفیری از جمله داعش داشته است. با وجود این، حشدالشعبی در سال‌های اخیر با معضلات و چالش‌های گوناگون و متعددی روبه‌رو بوده که هر کدام از این چالش‌ها می‌توانند در وضعیت و ایفای نقش این سازمان شبه‌نظامی تأثیرگذار باشند.