مهاجرت ارامنه به ایران؛ از جلفای قدیم تا جلفای نو

مشرق‌زمین در طول تاریخ همواره آماج حوادث و رویدادهای مهم سیاسی و اجتماعی بوده است. در سال‌های پایانی سده پانزدهم میلادی، امپراتوری عثمانی و حکومت صفوی از جمله بازیگرانی بودند که بر صحنه تحولات سرزمینی غرب آسیا نقش‌آفرینی می‌کردند. در آن زمان ارمنستان، سرزمینی بود که مورد طمع این دو قدرت برای تصرف قرار گرفت. در نتیجه نبردهای طولانی میان ایران صفوی و امپراتوری عثمانی، هریک برای مدتی بخش‌هایی از ارمنستان را به تصرف خود درآوردند.

در نهایت، واگذاری ارمنستان به عثمانی و شرایط نامطلوب و تغییرات سیاسی و اجتماعی ناشی از آن، مهاجرت‌های گسترده مردم این سرزمین را به دنبال داشت. شهر تبریز در گذشته و به‌دلیل نبردهای طولانی ایران و عثمانی، محل سکونت مهاجران ارمنی به‌شمار می‌رفت و پس از واگذاری ارمنستان به عثمانی، موج دیگری از مهاجرت‌ها به تبریز آغاز شد. در آن زمان و به دنبال تغییر پایتخت صفویان از تبریز به اصفهان، بسیاری از مهاجران ارمنی به پایتخت جدید نقل مکان و رفته‌رفته، گروه‌های دیگری از مهاجران نواحی گوناگون نظیر قفقاز و آذربایجان نیز به سوی اصفهان حرکت کردند و در آنجا ساکن شدند.

سیاست‌های اقتصادی شاه عباس اول نیز عاملی برای جذب بازرگانان ارمنی بود. آنها در سده شانزدهم میلادی در زمره ثروتمندترین ‏بازرگانان شرق قرار داشتند و با مراکز تجاری بزرگ آن زمان در ونیز و جنوا به‌طور مستمر در ارتباط بودند. شاه عباس به منظور جذب بازرگانان قول مساعد داد تا تمامی امکانات لازم را برای کار و زندگی در اصفهان برای آنها فراهم کند. بازرگانان ارمنی نیز به‌دلیل تجربه مکرر شرایط جنگی، حفظ موقعیت اقتصادی خود و شرایط نابسامانی که بر سرزمینشان حاکم بود و همچنین در امان ماندن از مخاطرات، پیشنهاد شاه عباس را پذیرفتند. نجبای ارمنی قراباغ و رعایای آنها و ساکنان روستاهای متعددی در ارمنستان نیز در پی استقبال و حمایت شاه عباس به اصفهان کوچ کردند.

ارمنیان مهاجر پس از سکونت در اصفهان و توجهات شاه عباس، به ایجاد کارگاه‌های هنری و تجارتخانه اقدام کردند و این‌گونه بود که پایه‌های رشد و ‏شکوفایی هنری و اقتصادی آنها در این شهر بنیان نهاده شد. ‏

جلفای قدیم و کوچاندن ارمنیان به اصفهان

سال 1603 میلادی و در ادامه نبردهای ایران صفوی و امپراتوری عثمانی، سپاهیان صفوی پس از ورود به تبریز، به سرعت پیشروی کردند و در مسیر حرکت خود وارد شهری به نام «جلفا» شدند. جلفای قدیم بر کرانه صخره‌ای رودخانه ارس قرار داشت و شهری ثروتمند و ‏پر رونق بود که ساکنان ارمنی آن از راه تجارت کسب درآمد می‌کردند. مطابق اسناد و مدارک ارمنی، در جلفای قدیم سه هزار خانه وجود ‏داشته و جمعیت آن 15 هزار نفر بوده است.‏ جلفای قدیم بازرگانانی پر آوازه داشت که با لقب «بارون» یا «خواجه» خطاب می‌شدند و به سبب توانگری از نفوذ و قدرت سیاسی نیز برخوردار بودند. این شهر ‏از مراکز تجاری مشرق‌زمین محسوب می‌شد که در مناسبات اقتصادی دنیای آن روز، بازارهای شرق را به غرب پیوند می‌داد. 

شاه عباس پس از ورود به جلفای قدیم، با استقبال گرم ساکنان آن روبه‌رو شد. مقامات روحانی کلیسا و چهره‌های سرشناس ‏شهر نیز در میان جمعیت استقبال‌کننده حضور داشتند که البته با نیت طرح درخواست‌هایی از شاه به پیشواز او آمده بودند. شیوه رفتار شاه عباس موجب رضایت و آرامش خاطر ساکنان جلفا شد و بزرگان شهر در پذیرایی مفصلی که به افتخار حضور او ترتیب داده بودند، کلیدهای نقره‌ای دروازه‌های جلفا را به نشانه اعتماد به شاه عباس تقدیم کردند و او نیز متقابلاً خواهش اهالی شهر را که درباره تأمین ‏امنیت آنان بود، با خشنودی پذیرفت.

اقامت شاه عباس در جلفای قدیم و مشاهده ثروت و رفاه موجود در این شهر، او را به فکر واداشت تا پایگاه‌های تجاری جلفا به ایران منتقل شود؛ از همین‌رو اندیشه انتقال کل ساکنان جلفای قدیم به ایران در ذهن شاه عباس قوت گرفت.

در تابستان ۱۰۱۳ هجری قمری (۱۶۰۴ میلادی)، شاه عباس با تصرف ایروان و بخشی از مناطق ارمنستان غربی، بر نیروهای عثمانی غلبه کرد و نزدیک به ۲۳ هزار نفر از ساکنان این مناطق به سمت آرارات و سپس ایران کوچ داده شدند. شاه عباس برای تضعیف عثمانی‌ها دستور داد مناطق تحت تصرف را تخلیه و ویران کنند تا نیروهای دشمن به آذوقه و پناهگاه دسترسی نداشته باشند. به این ترتیب، ساکنان این مناطق همراه ساکنان جلفای قدیم، با احترام به ایران انتقال داده شدند. اگرچه موقع عبور از رودخانه ارس بسیاری از آنها جان خود را از دست دادند؛ اما سرانجام گروه‌های باقی‌مانده وارد مرزهای ایران شدند.

بسیاری از منابع ارمنی در خصوص تعداد مهاجران ارمنی که به ایران مهاجرت کرده و یا کوچانده شدند، ارقام متفاوتی بیان کرده‌اند و همگی بر تعداد 400 تا 500 هزار نفر اتفاق نظر دارند. به‌طور یقین از این تعداد، حدود 250 هزار نفر به اصفهان و حومه آن کوچانده شدند.

تلاش شاه عباس اول در برپایی جلفای نو

پس از استقرار گروه‌های مهاجر در اصفهان، شاه عباس تمام توجه خود را به اهالی جلفای قدیم معطوف کرد. او قصد داشت تا به سرعت برنامه‌های ‏خود را در راه اعتلای اقتصاد اصفهان و حکومت صفوی عملی کند؛ از همین‌رو در ابتدا می‌بایست زمینه فعالیت بازرگانان ارمنی را ‏فراهم می‌کرد. از اخباری که گاه و بی‌گاه به گوش او می‌رسید، مطلع بود که بسیاری از آنها در فکر خانه و کاشانه خود در جلفای قدیم هستند و قصد ‏دارند تا در زمانی مناسب به وطن بازگردند. این اخبار سبب شد تا شاه عباس بی‌درنگ وارد عمل شود و با فراهم آوردن امکانات لازم، تمام ‏توان و سعی خود را برای سکونت دائم آنها در ایران به‌کار گیرد؛ از این‌رو در اقدامی بی‌نظیر زمین‌هایی را در جنوب اصفهان در ساحل زاینده‌رود ‏به آنها واگذار کرد تا خانه‌هایشان را در آنجا بنا کنند. در نتیجه اهالی جلفای قدیم بانی شهر جدیدی شدند که «نو جلفا» یا «جلفای نو» نام گرفت.

زهرا مظفری‌فرد