نهج‌البلاغه؛ دومین کتاب مورد توجه مسلمانان پس از قرآن
یک پژوهشگر قرآنی گفت: بعد از قرآن مجید، هیچ کتاب دیگری در جهان اسلام به اندازه نهج‌البلاغه مورد توجه نبوده و به چاپ، ترجمه و شرح آن پرداخته نشده است.
در روزگاری که ذهن‌ها از هیاهوی بی‌وقفه اطلاعات پراکنده آکنده شده است، رجوع به متون ریشه‌دار و نجات‌بخش بیش از همیشه ضروری به نظر می‌رسد و چه متنی گرانسنگ‌تر از نهج‌البلاغه که از سرچشمه حکمت امام علی(ع) جاری شده و قرن‌هاست که دل‌ها و جان‌ها را سیراب می‌کند؟ با تأکید دوباره رهبر معظم انقلاب بر اهمیت آشنایی با این میراث معرفتی، خبرنگار ایکنا از اصفهان به سراغ علی‌اکبر توحیدیان، پژوهشگر قرآن و دکترای علوم قرآن و حدیث رفته است تا در بخش سوم سلسله گفت‌وگوهای «جرعه‌ای از کوثر نهج‌البلاغه»، درباره گستره ترجمه‌های نهج‌البلاغه، نسخه‌های گوناگون آن و پژوهش‌های انجام‌شده در این حوزه بپرسد. در ادامه، گفت‌وگویی را می‌خوانیم که ما را از ظاهر واژگان عبور می‌دهد و به جان کلمات می‌برد.
ایکنا ـ در مقام پژوهشگری که سال‌ها با متون دینی سر و کار داشته‌اید، ترجمه‌های نهج‌البلاغه را چقدر در گسترش جهانی این کتاب مؤثر می‌دانید؟
چهارمین اقدام از اقدامات مهم در راستای گسترش جهانی نهج‌البلاغه، ترجمه‌های گوناگون به زبان‌های زنده دنیاست. در دنیای علم و پژوهش، همواره ترجمه آثار به زبان‌های دیگر، نشانه اهمیت آن اثر و اهمیت مضاعف در ترجمه‌های متعدد به یک زبان نهفته است.
بیشتر بخوانید:
- وجود اسناد، مصادر و شروح نهج‌البلاغه پیش از سیدرضی
- نهج‌البلاغه؛ شاهکار فصاحت و بلاغت که نیازی به سند ندارد
نهج‌البلاغه به تمامی زبان‌های رایج دنیا مانند فارسی، انگلیسی، فرانسوی، روسی، ایتالیایی، اسپانیایی، هندی، اردو، پشتو، ترکی استانبولی، تاجیکی، ژاپنی، چینی، مالایی، ارمنی، آشوری، آلبانیایی، بوسنیایی، گجراتی، هوسایی و... بارها چاپ شده، به‌طوری که فقط به زبان فارسی، تاکنون بیش از ۴٠ بار از سوی مترجمان متعدد، ترجمه و منتشر شده است.
البته شروح عربی و فارسی بر نهج‌البلاغه که در شماره قبل به تعدادی از آن‌ها اشاره کردیم، هم به نوعی ابتدا ترجمه و سپس شرح و تفسیر محسوب می‌شود. علاوه بر ترجمه‌های منثور، ترجمه‌های منظوم نهج‌البلاغه به زبان‌های فارسی، ترکی، هندی و سندی هم وجود دارد که حاکی از عشق و علاقه شاعران به این کتاب نفیس و صاحب شخیص آن است.
ایکنا ـ درباره نسخه‌های گوناگون نهج‌البلاغه و تفاوت‌های موجود میان آن‌ها، چه اطلاعاتی در دست است؟
نکته دیگری که باید در اینجا به آن اشاره کنیم، نسخه‌های متعدد نهج‌البلاغه است. اختلاف در این نسخ، گاهی در تعداد خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها و گاهی در بعضی از عبارات و کلمات و گاهی در شماره و ترتیب قرارگیری و فهرست آن‌هاست.
این نسخ بیش از ۳۰ مورد است که به بعضی از آن‌ها اشاره می‌کنم: نسخه سیدعلی‌نقی فیض‌الاسلام، نخستین ترجمه فارسی نهج‌البلاغه در حدود ۷۰ سال قبل، نسخه شیخ محمد عبده، نسخه صبحی صالح، نسخه قطب راوندی (قرن ششم)، نسخه ملافتح‌الله کاشانی (قرن دهم)، نسخه‌ای با ترجمه علی بن حسن زواره‌ای (قرن دهم)، نسخه‌ای با ترجمه محمد دشتی، نسخه‌ای با ترجمه و شرح ناقص از محمدتقی جعفری، نسخه محمدجواد مغنیه، معروف به «فی ظلال»، نسخه حبیب‌الله خویی، نسخه ابن‌میثم بحرانی، نسخه ابن ابی‌الحدید، نسخه‌ای با ترجمه انصاریان، نسخه‌ای با ترجمه ملاصالح قزوینی، نسخه‌ای با ترجمه محمدمهدی فولادوند، نسخه‌ای با ترجمه عبدالمحمد آیتی، ترجمه ادیبانه محمدجواد فاضل لاریجانی، ترجمه گویا و شرح فشرده بر نهج‌البلاغه از محمدجعفر امامی و محمدرضا آشتیانی، زیر نظر آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی، ترجمه سیدمحمدمهدی جعفری، ترجمه مصطفی زمانی، ترجمه علی‌اصغر فقیهی، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، ترجمه سیدکاظم ارفع، ترجمه منظوم امید مجد، ترجمه منظوم محمدعلی انصاری قمی و... .
قدیمی‌ترین چاپ سنگی نهج‌البلاغه در ایران، در تبریز در سال ۱۲۴۷ قمری و در تهران در سال ۱۳۰۲ قمری بوده است.
به‌طور کلی می‌توان گفت، بعد از قرآن مجید، هیچ کتاب دیگری در جهان اسلام به اندازه نهج‌البلاغه مورد توجه نبوده و به چاپ، ترجمه و شرح آن پرداخته نشده است. اصل اختلاف بین نسخ کتاب‌های کهن، امری طبیعی و در اثر اصلاحات مکرر مؤلفان و خطاهای انسانی و دخالت سایرین است و پدیده خاصی نیست.
با وجود نسخ و ترجمه‌های گوناگونی که برای نهج‌البلاغه وجود دارد و ما به بسیاری از آن‌ها نیز اشاره کردیم، ضمن احترام و توقیر همه این مساعی جمیله، توصیه بنده به مخاطبان محترم، مراجعه و مطالعه «نهج‌البلاغه مرحوم محمد دشتی(ره)» است که با دقت و همت زیاد تهیه و تنظیم شده و از مقدمه‌ای خوب و فهرست موضوعی جالبی نیز برخوردار است. ظاهراً ایشان حدود ۱۸ هزار عنوان کلی و جزئی را در موضوعات گوناگون از نهج‌البلاغه استخراج کرده است.
ایکنا ـ در دوران معاصر، چه پژوهش‌ها و آثاری درباره نهج‌البلاغه به نگارش درآمده است که مطالعه آن‌ها توصیه می‌شود؟
تألیف صدها کتاب متعدد درباره یا برآمده از نهج‌البلاغه، کار بزرگ و سترگی است که در طول قرون متمادی، به‌ویژه در دوران معاصر، از سوی دانشمندان جهان صورت گرفته و دال بر عظمت و اهمیت این کتاب دوم دنیای اسلام، بعد از قرآن عظیم است.
کتاب‌هایی چون «سیری در نهج‌البلاغه» استاد شهید مرتضی مطهری(ره)، «کلام جاودانه» استاد محمدرضا حکیمی(ره)، «آموزش نهج‌البلاغه» سیدمحمدمهدی جعفری، «شناخت ویژگی‌های نهج‌البلاغه» محمد دشتی(ره) و مجموعه آثار ایشان در موضوع نهج‌البلاغه، «امیرالمؤمنین(ع) و نهج‌البلاغه» از عزیزالله عطاردی(ره)، «روش برداشت از نهج‌البلاغه» از علی صفایی حائری(ره) و نیز کتاب‌های سیدعبدالمجید فلسفیان مانند «علی(ع) و استمرار انسان»، «علی(ع) و جاری حکمت» و «نقش انسان در هستی» برای مطالعه و تعمق در ژرفای نهج‌البلاغه که منشأ فصاحت و منبع بلاغت و سرشار از آثار علم الهی و عطر تربیت محمدی(ص) است، توصیه می‌شود.
خوشبختانه، به برکت انقلاب شکوهمند اسلامی، توجه فراوانی به نهج‌البلاغه شده است و با تأسیس دانشکده‌ها، پژوهشکده‌ها، مراکز، بنیادها و مؤسسات علمی پژوهشی با محوریت نهج‌البلاغه و راه‌اندازی رشته‌های تخصصی در مقاطع گوناگون دانشگاه و قراردادن دروس نهج‌البلاغه در رشته‌های علوم انسانی، چاپ نشریات تخصصی و نوشتن مقالات، پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها و همچنین تهیه نرم‌افزارهای جامع دانشنامه‌های علوی و «منهج‌النور»، آن هم به زبان‌های متعدد، تأسیس کتابخانه‌های تخصصی نهج‌البلاغه و همچنین توجه البته ناکافی حوزه‌های علمیه به «أخ القرآن»، گام‌های خوب و البته ناقصی برداشته شده که مجاهدت بیشتر دانشمندان دلسوز را می‌طلبد.
زهراسادات محمدی
انتهای پیام
