اعتبارسنجی منابع عاشورایی در «مقتل جامع سید‌الشهدا»
گروه اندیشه: در مقتل‌های عاشورایی کهن مرتبا دخل و تصرف شده و غالبا این التزام را که اخبارشان به شاهدین و حاضرین واقعه کربلا برسد، ندارند که «مقتل جامع سید‌الشهدا» به عنوان آخرین و جامع‌ترین مقتل، تحت نظارت شیخ مهدی پیشوایی نوشته شده‌است، نقاط انحرافی مقاتل دیگر را به طور ضمنی معرفی کرده است.
حجت‌الاسلام محمد‌هادی یوسفی‌غروی، عضو کمیته علمی مدارج حوزوی، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) درخصوص اعتبارسنجی منابع عاشورایی، بیان کرد: مقتل ابومخنف قدیمی‌ترین مقتلی است که در دست است. لوط بن یحیی نام کامل ابومخنف است که از قبیله ازدی‌های یمن بودند و در اوایل فتوحات اسلامی از یمن به عراق و کفه مهاجرت کردند. وی متولد سال 80 هجری قمری یعنی حدود بیست سال بعد از واقعه کربلاست.
وی افزود: او در سال‌های ابتدایی عمر خود شاهد قیام توابین به رهبری سلیمان بن صرد خزاعی و بعد از آن قیام مختار بود. بنابراین احساس کرد که اگر این اخبار جمع‌آوری و بر مردم عرضه شود، در کوفه تقاضای کافی برای اخبار امام حسین(ع) وجود دارد. در این دوران، کوفیانی که در واقعه کربلا در لشکر عمر سعد بودند، یا در حرکت مختار از آن‌ها انتقام گرفته شده و کشته شده بودند یا در بیابان ها متواری بودند. ابومخنف توانست آن عده از شرکت‌کنندگان در حادثه کربلا را که در میان قبایل خود در کوفه بودند یا کسانی که حداقل با یک واسطه از اخبار کربلا اطلاع داشتند را بیابد و با آن‌ها مصاحبه کند.
مقتل الحین(ع) ابومخنف
عضو هیئت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) با اشاره به مصاحبه ابومخنف از افراد حاضر در حادثه کربلا گفت: وی با جمع‌آوری خاطره‌ها و مصاحبه‌ها، اولین کتاب جامع گزارش‌های عاشورایی امام حسین(ع) را ترتیب داد. او کتاب خود را از روز اولی که معاویه مرد و یزید بر سر کار آمد، آغاز کرده و با بحث از استانداری پسرعموی یزید، یعنی ولید بن عتبة ابوسفیان بر مدینه ادامه می‌دهد و اثر خود را با بازگشت اسرای اهل بیت امام حسین(ع) خاتمه می‌دهد و نام کتاب خود را «کتاب مقتل الحسین(ع)» می‌گذارد.
وی خاطرنشان کرد: ابومخنف متوفای 157 هجری قمری است؛ یعنی او از حدود پانزده سال از اواخر امامت امام زین‌العابدین(ع) تا ده سال از عهد امامت امام موسی کاظم(ع) را درک کرده‌است. وی چون کهن‌ترین منبع گزارشات عاشورایی را تدوین کرده‌است، بعدها در کتابش دخل و تصرف صورت گرفته‌است و چیزی که الان به عنوان مقتل ابومخنف در بازار موجود است، با اضافات و دخل و تصرفات بسیار همراه است و اصل کتاب نیز از دست رفته‌است.
تأثیر ابومخنف بر مقاتل دیگر
یوسفی‌غروی با اشاره به اینکه شاگرد ابومخنف، هشام کلبی، مقتل استاد را دریافت کرده و گزارشاتی را به کتاب استاد خود اضافه کرده‌است، گفت: این کتاب به دست ابوجعفر طبری، نویسنده «تاریخ طبری» یا همان «تاریخ الامم و الرسل و الملوک» رسیده و در کتاب خود آورده‌است. صد سال بعد از طبری هم، مرحوم شیخ مفید از علمای شیعه، به مقتل هشام کلبی که مشتمل بر اخبار معتبر استادش، ابومخنف بوده‌است، دسترسی پیدا می‌کند و در کتاب «الارشاد» خود که به فارسی هم ترجمه شده‌است، می‌آورد.
وی افزود: کتاب «ارشاد» شیخ مفید به سه بخش تقسیم می‌شود که در قسمت اول قدری به زندگی پیامبر(ص) و بخش مفصلی نیز به زندگی امیرالمؤمنین(ع) و تا انتهای زندگی امام حسن مجتبی(ع) می‌پردازد، قسمت سوم به فرزندان امام حسین(ع) تا امام زمان(ص) می‌پردازد و قسمت دوم هم مقتل امام حسین(ع) است که در ابتدای آن می‌گوید این قسمت را از مقتل این هشام کلبی نقل کرده‌ام.
وی درباره مقتل «لهوف»، گفت: مقتل «لهوف» سیدطاووس را آیت‌الله سیداحمد فهری‌زنجانی به نام «آهی سوزان بر مزار شهیدان» ترجمه کرده‌است. این مقتل بر اساس اخبار مقتل معاصرش، خوارزمی حنفی نگارش یافته‌است. خمیرمایه اصلی اخبار خوارزمی حنفی، کتاب «تاریخ فتوح» احمد اعصم کوفی، متوفای 314 هجری قمری است. این فرد اسناد و منابع اخبار خود را مشخص نکرده و ظاهر اهل دخل و تصرف در گزارش‌ها بوده‌است که این اخبار جعلی با انتقال به مقتل خوارزمی به «لهوف» نیز منتقل شده‌است. سید طاووس هم تصریح نکرده‌است که منبع اخبارش از کجاست.
این استاد حوزه و دانشگاه تصریح کرد: یکی دیگر از علمای شیعه در شهر حله به نام محمد بین جعفر بن نما، که معاصر سید طاووس نیز بود، مقتلی به نام «مثیر الاحزان» دارد که وی نیز منابع خود را مشخص نکرده‌است و همین طور در مقتل‌های بعدی مرتبا دخل و تصرف شده و هیچ کدام این التزام را که اخبارشان به شاهدین و حاضرین واقعه کربلا برسد ندارند، مگر همین «وَقْعَةُ الطَّف یا مقتل ابی مخنف».
روضة الشهدا؛ قدیمی‌ترین مقتل انحرافی
وی با اشاره به اینکه «روضة الشهدا»ی کاشفی، قدیمی‌ترین کتابی است که بیشترین میزان تحریفات را دارد، گفت: نقطه اساسی ورود تحریفات به روایات عاشورا از همین جاست و یکی از نمونه تحریفاتی که در این کتاب آمده‌است، همان مسئله عروسی قاسم است که هیچ پایه و اساسی ندارد و یک گزارش تحریفی و بی اصالت است. وقتی دولت شیعی صفوی اعلان رسمیت مذهب شیعه نمود، مقاتل معتبر ابومخنف، هشام کلبی یا ارشاد شیخ مفید یا در دسترس نبودند یا به ترجمه فارسی نرسیده بودند. میرحسین کاشفی بیهقی که شیعی بودن یا شافعی بودن آن درست مشخص نشده‌است، کتابی به نام «روضة الشهدا» به نثر ادبی قرن 8 و 9 نوشت که تنها حسن این کتاب در این است که مطالب معارفی و تاریخی از قصص انبیاء و مرسلین را قبل از هر مجلسی آورده و بعد به سراغ واقعه و شهدای کربلا رفته‌است. وی چون شیعه به تمام معنا نبوده و اصالت‌های شافعی داشته، از دید خود به نگارش پرداخته و به منابع خود اشاره نکرده‌است.
این استاد مؤسسه علمی و پژوهشی امام خمینی(ره) بیان کرد: در اوایل قیام دولت صفوی به دنبال کتابی می‌گشتند که اولا فارسی و ثانیا قلم آن، نثر فارسی ادبی باشد. این کتاب ظاهرا به واسطه نبودن کتاب دیگر، در آن دوران به تعداد زیاد نسخه‌برداری شد و در دسترس مردم قرار گرفت و در جلسات از روی آن خوانده می‌شد و بعدها به واسطه خواندن مکرر این کتاب در جلسات ذکر و عزاداری، مجالس به روضه‌خوانی مشهور شدند.
«قمقام زخّار» جوابیه اعتراضات علما به «روضة الشهدا»
وی افزود: در زمان ناصرالدین شاه قاجار، عموی وی، به نام حاج فرهاد میرزای قاجار مقتلی به نام «قمقام زخّار» در جواب اعتراضات علمای اهل سنت به «روضة الشهدا» می‌نویسد که از مقاتل نسبتا معتبر در زمان خود است. نام این کتاب عربی است، اما متن آن عمدتا فارسی است که برخی عبارات عربی نیز آورده‌است. در این کتاب از 70 منبع معتبر اهل سنت از جمله «الارشاد» شیخ مفید و کتاب «تاریخ طبری»، استفاده شده‌است. وی در مقدمه مقتل خود آورده‌است که من از تحریفات و مطالب متفرقه نامعتبر شرمنده شدم و با امام حسین(ع) عهد کردم که مقتل معتبری که عمدتا استناد به کتاب‌های خود اهل سنت هم داشته باشد، بنویسم. این عهد منجر به استعفای وی از کار و نگارش کتاب شد.
جامع‌ترین مقتل موجود
وی در آخر بیان کرد: آخرین و جامع‌ترین مقتلی که نوشته شده‌است، مقتلی است به نام «مقتل جامع سید‌الشهدا» است که با همکاری ده نفر از محققین و تحت نظارت شیخ مهدی پیشوایی، در دو جلد و در حدود دو هزار صفحه به همت مؤسسه انتشارات امام خمینی(ره) چاپ شده‌است. این کتاب قبل از ورود به اخبار مقتل امام حسین(ع)، نقاط انحرافی مقاتل دیگر را به طور ضمنی در مقدمات کتاب معرفی کرده‌اند.
