عدل از نظر قرآن حکم کردن به حق است/ تفاوت مفهومی عدل با مساوات
گروه بین‌الملل: قرآن کریم در بیشتر آیات، کلمه «عدل» و «حق» را با هم به‌کار برده، همچنین یکی از معانی حق، عدل است، در مواردی که قرآن سخن از حکم به حق می‌کند؛ مراد همان عدل بوده است، لذا می‌توان نتیجه گرفت که عدل از نظر قرآن حکم کردن به حق است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) به نقل از پایگاه اطلاع‌رسانی دانشکده ادبیات دانشگاه اسلامی عراق، «محمد مصطفی عثمان»، قرآن‌پژوه عراقی در مقدمه رساله دکتری خود با نام «مفهوم عدالت از دیدگاه قرآن کریم» درباره اهمیت موضوع این پژوهش می‌نویسد: عدل یکی از موضوعات مهم قرآنی است و از دیدگاه این کتاب آسمانی، فلسفه قانون‌گذاری، تکوین، بنای اجتماع، حفظ حقوق و درونی‌کردن ارزش‌های اخلاقی همگی بر پایه عدل استوار است.
عدل با دیگر مشتقات خود 350 بار در قرآن ذکر شده است
وی ادامه می‌دهد: چنانچه مستحضر هستید، عدل محدود به یک چیز نیست، بلکه در تمام زمینه‌ها همچون سیاست، اقتصاد، اجتماع، قضاوت و همه ابعاد زندگی مورد نیاز است. با توجه به اهمیت این موضوع درمی‌یابیم که این مفهوم در قرآن نیز از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است چنانچه، در حدود 350 آیه از قرآن کریم واژه عدل به همراه دیگر مشتقات خود چون امر به عدل، ستودن عدالتگران، نهی از ظلم و جور، تقبیح مرتکبان ظلم و جور به همراه دیگر تعابیر هم‌معنی‌اش مانند عدالت، قسط، میزان، حق، نهی از ظلم، بغی(سرکشی)، عدوان و بخس(کتمان حقیقت) به اضافه قانون‌گذاری‌هایی که منجر به تحقق عدل در جایی که باید باشد، بکار رفته است.
وی در ادامه با اشاره به اهمیت عدل در زندگی مردم تصریح می‌کند: مهمترین هدف انبیاء(ع) از بعثت، پس از شناساندن خالق جل جلاله به آنها گسترش عدل و عدالت بین مردم بوده است. چنانچه در آیه شریفه 25 سوره مبارکه حدید می‌خوانیم«لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِیَعْلَمَ اللَّهُ مَن یَنصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ: به‌راستى [ما] پیامبران خود را با دلایل آشکار روانه کردیم و با آنها کتاب و ترازو را فرود آوردیم تا مردم به انصاف برخیزند و آهن را که در آن براى مردم خطرى سخت و سودهایى است، پدید آوردیم تا خدا معلوم بدارد چه کسى در نهان، او و پیامبرانش را یارى می‌کند آرى خدا نیرومند شکست‌ناپذیر است».
اما چنانچه عدالت از زندگی ما رخت بربندد، ضد و نقیض آن یعنی ظلم و جور جایگزینش می‌شود که پایه هر شرارت و باعث هر بدبختی است و منبع تمام رذائل و فواحش و نیز ریشه همه خلاف‌ها و به قهقرا رفتن تمدن‌ها همین فقدان عدل است «وَکَأَیِّنْ مِنْ قَرْیَةٍ أَمْلَیْتُ لَهَا وَهِیَ ظَالِمَةٌ ثُمَّ أَخَذْتُهَا وَإِلَیَّ الْمَصِیرُ: و چه بسا شهرى که مهلتش دادم در حالى که ستمکار بود سپس [گریبان] آن را گرفتم و فرجام به سوى من است»( سوره حج آیه 48).
تفاوت مفهومی عدل با مساوات
این پژوهشگر عراقی ادامه می‌دهد: با توجه به اهمیت این موضوع و نقش آموزه‌های قرآنی در حیات بشری متوجه می‌شویم که بین مفهوم عدالت و مساوات در بیشتر معاهدات و بیانیه‌های جهانی که مرتبط با عدالت و حقوق بشر هستند، اشتباه مفهومی وجود دارد. مثلا عدالت در بیانیه حقوق بشر جهانی که سال 1948 صادر شده است، به معنای برابری کامل بین زن و مرد است؛ لذا با توجه به اهمیت همین مسئله درمی‌یابیم که باید بین مفهوم عدل و دیگر واژه‌های هم‌معنی آن تفاوت و تمایز قائل شویم. که در این پژوهش همین مسئله مورد توجه قرار گرفت تا مفهوم این تعبیر(عدل) از دیدگاه قرآن به‌صورت واضح تبیین شود.
مصطفی عثمان در این رساله دانشگاهی با تکیه بر روش استقرایی تمامی آیاتی را که پیرامون لفظ عدل است، جمع‌آوری و با استناد به روش تحلیلی معنای دقیق این واژه و دیگر کلمات مترادف آن را تبیین کرده است. همچنین وی آیاتی که دربردارنده تعابیری چون عدل، قسط، میزان، حق و وسط(اعتدال) بوده‌اند، بر حسب موقعیتی که به‌کار رفته‌اند، از قرآن استخراج کرده و بر همین مبنا به فصل‌بندی پژوهش خود اقدام کرده است.
این دانشجوی دکترای دانشگاه اسلامی عراق همچنین برای یافتن معانی واژه‌های قرآنی به تفاسیر متنوعی مراجعه نموده تا معانی آیات و دلالات آنها را به دقت بیابد و در این میان از احادیث، کتب لطایف قرآنی، اشارات و حقایق قرآنی نیز بهره برده است. لذا وی در پژوهش خود یک فهرست برای آیات، یکی برای احادیث و نیز فهرستی را برای زندگی‌نامه اعلام قرار داده است.
عدالت از دیدگاه قرآن تمام ابعاد زندگی فردی و اجتماعی را دربرمی‌گیرد
مصطفی عثمان درباره هدف اصلی از انتخاب این موضوع می‌گوید: مهمترین هدفی که در این پژوهش دنبال کردم، بیان این مطلب بود که عدالت در قرآن کریم مفهومی است که تمام زمینه‌های زندگی را در برمی‌گیرد، زیرا منبع این واژه خداوند حکیم و خبیری است که عدل یکی از صفات این خالق به‌شمار می‌رود و این صفت در قوانین، اوامر و نواهی تجلی یافته و این عدل، عدالتی مطلق است و به زمان، مکان، رنگ بشر و مسلمان و غیر مسلمان بودن بستگی ندارد.
وی همچنین یادآور می‌شود: در این پژوهش بر آن شدم تا تفاوت عمیق مفهوم عدالت از دیدگاه قرآن را با آنچه بشر می‌‌پندارد، تبیین نمایم. لذا خواستم تأکید کنم که مفهوم عدالت از دیدگاه قرآن تنها تعبیری نظری نیست بلکه مفهومی تطبیقی است و همه ابعاد زندگی را دربرمی‌گیرد.
محمد مصطفی عثمان تصریح می‌کند: این رساله شامل پنج فصل است؛ فصل نخست «مفهوم عدالت و سیمای آن در اندیشه بشری» نام دارد که شامل مباحثی چون مفهوم عدالت و ارتباط آن با عدل، مفهوم عدالت در جوامع کهن، مفهوم عدالت در ادیان آسمانی پیشین و مفهوم عدالت از نظر متکلمان و فلاسفه مسلمان است.
در فصل دوم نیز که «مفهوم عدالت و ارتباط آن با دیگر مفاهیم قرآنی ذی‌ربط » نام دارد، نویسنده به مباحثی چون مفهوم عدالت و ارتباط آن با قسط و داد، مفهوم عدالت و ارتباط آن با توازن(برابری)، مفهوم عدالت و ارتباط آن با حق، مفهوم عدالت و ارتباط آن با اعتدال می‌پردازد و تصریح می‌کند که تمام قرآن، عدالت را محقق کرده است.
نویسنده در فصل سوم که موسوم به «دیدگاه قرآن پیرامون عدالت در سیاست و حکومت» است، به سه مبحث شامل سخن از سیاست در قرآن، سخن از عدالت در قانون‌گذاری قرآنی و عدالت در حکومت پرداخته است. همچنین فصل چهارم با نام «دیدگاه قرآن پیرامون عدالت در قوه قضائیه» نیز به مباحثی چون مفهوم و اهمیت عدالت قضائی، تضمین‌هایی برای تحقق عدالت قضائی و عدالت بین طرفین دعوا و متهم، اختصاص داده شده است.
در فصل پنجم این پژوهش نیز محمد مصطفی عثمان با نام «دیدگاه قرآنی عدالت در زمینه‌های اجتماعی» به سه مبحث عدالت در تعامل خانوادگی، عدالت در معاملات تجاری و تأثیر آن در ثبات جامعه و نیز عدالت و تأثیر آن در تحکیم روابط اجتماعی می‌پردازد.
همچین نتایجی که این محقق طی نگارش پایان‌نامه دکترای خود بدان رسیده از این قرار است:
نتایج حاصل از پژوهش «عدالت از دیدگاه قرآن کریم»
1ـ تفاوت بین یک مفهوم و مصطلح، بستگی به کاربرد این دو کلمه دارد، مفهوم در واقع معنی یک لفظ را به ذهن متبادر می‌کند اما مصطلح، ممکن است معنایی مختلف از یک واژه باشد که بسته به نوع کاربرد آن دارد. مثلا واژه صلاة(نماز)، زکات و حج الفاظی هستند که مفهوم واحدی را به ذهن متبادر می‌کنند اما برخی واژه‌های قرآن مانند تقوا، عدل و عمل صالح تعریف دقیقی ندارند و باید دید در جایی که بکار رفته‌اند، چه معنای خاصی از آنها مد نظر است.
2ـ عدالت در اصطلاح علما شامل یک اصل و یک مجال معین است، و مناسب نیست این واژه جامع باشد و از نظر قانونی، معنایی کلی را به ذهن متبادر نماید.
3ـ عدالت در کاربرد قرآنی به معنای سخن از رفتاری خاص و فردی بوده و در کاربرد حدیثی به معنای تنظیم زندگی کلی بشر در ارتباطات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است؛ لذا می‌توان گفت، عدالت در دین اسلام باید در تمام امور زندگی بشر ساری و جاری باشد.
4ـ دین اسلام بین عدل و عدالت تفاوتی قائل نیست، چراکه احکام دائماً با عدل صادر می‌شوند و هرجا عدل باشد، آنجا قانون خدا حاکم است و خود شریعت و مبادی آن، عدل را محقق و ظلم را مرتفع می‌کنند.
5ـ ارتباط بین عدل و قسط(انصاف) به این خاطر است که قسط، همان عدل مبیّن و ظاهر است؛ لذا در زبان عربی، مکیال(پیمانه) و میزان(ترازو) هردو «قسط» هم گفته می‌شوند؛ چراکه پیمانه و ترازو، در واقع عدل را جلوی چشم ظاهر می‌کنند تا دیده شود. اما بین قسط و عدل تفاوت معنایی وجود دارد. با نگاهی عمیق به آیات قرآن درمی‌یابیم که قسط در مواردی که سخن از امور مالی است، بکار رفته همچون امور ایتام و دائما با کیل و میزان در ارتباط است. لذا قسط همان عدل در امور اجتماعی و اقتصادی است اما عدل مفهومی است که در صدق یک حکم و قول، معنای عمومیت و شمولیت دارد؛ بنابراین عدل همان حکم به حق است اما قسط به معنای اجرای این عدل است.
6ـ ارتباط بین عدل و میزان: در اغلب مواردی که لفظ «میزان» و مشتقات آن در آیات قرآن بکار رفته به معنای برابری بوده است، یعنی هردو کفه ترازو به صورت حقیقی و مجازی با هم برابری می‌کنند. در کلام مفسران نیز پیرامون رابطه عدل با میزان ارتباط عمیقی بین این دو مفهوم وجود داشته است و می‌توان گفت همه آنها متفق‌القول معتقدند که میزان، همان عدل در معاملات است.
7ـ ارتباط بین عدل و حق: این پژوهش تأکید می‌کند که قرآن کریم در بیشتر آیات، کلمه عدل و حق را با هم به‌کار برده است. همچنین یکی از معانی حق، عدل است، در مواردی که قرآن سخن از حکم به حق می‌کند؛ مراد همان عدل بوده است، لذا می‌توان نتیجه گرفت که عدل از نظر قرآن حکم‌کردن به حق است. جالب اینکه «حق» و «عدل» هر دو از اسماء حسنی خداوند متعال هستند و اینکه قرآن کریم هر دوی این واژه را به‌جای هم نیز بکار برده است، گرچه به لحاظ صفت و ویژگی، بار معنایی مختلفی دارند.
8ـ ارتباط بین عدل و وسط(اعتدال): در اغلب مواردی که لفظ «وسط» در قرآن به‌کار رفته به معنای عدل بوده است و این نشان می‌دهد که رابطه عمیقی بین معنی این دو کلمه وجود دارد. عدل، توسط(اعتدال) و توازن عباراتی با معانی نزدیک به هم هستند، عدل در حقیقت بین دو طرف یک دعوا، اعتدال ایجاد می‌کند بدون اینکه از یکی از طرفین جانبداری کند و اینکه حقِ هر دو طرف را بدون اینکه به آنها ظلم و جور شود، اعطا می‌کند. این پژوهش همچنین از کلام مفسران در این‌باره به این نتیجه رسید که معنای «امت وسط» که در قرآن به آن اشاره شده، امتی است که قائم به عدل، انصاف و حق بوده و بین افراط و تفریط، میانه‌رو است.
9ـ در این پژوهش نتیجه گرفته شد که عدالت از دیدگاه قرآن منحصر به آیاتی نیست که در آن واژه عدل و عدالت آمده باشد، بلکه در جای جای قرآن مفهوم واقعی عدل و داد دیده می‌شود و این یکی از اغراض و مقاصدی است که قرآن کریم به خاطر آن نازل شده. این کتاب آسمانی در هیچ یک از احکام، قوانین و امر و نهی‌ها از مفهوم عدل خارج نشده است.
10ـ پس از جمع آیات عدل، قسط، میزان و .. و پس از تحلیل و بررسی مشخص شد که قرآن کریم این آیات را در تمامی زمینه‌های زندگی همچون حکومت، سیاست، قانون‌گذاری ثابت و متغیر، قضاوت، حل منازعات و تمام امور زندگی اجتماعی و اقتصادی بکار برده و بر این اساس، می‌توان نتیجه گرفت که دیدگاه قرآن کریم نسبت به عدل شمولیت دارد و محدود به مفهومی نظری و غیر قابل تطبیق نمی‌شود.
11ـ در این پژوهش مشخص شد، علی‌رغم اینکه در هیچ جای قرآن کلمه سیاست و مشتقات صفتی و فعلی آن استفاده نشده است؛ اما معنی و مضمون سیاست در بسیاری از آیات قرآن واضح است و سیاست به هر عملی که درباره رسیدگی به امت و تدبیر امور آن مربوط باشد، اطلاق می‌شود؛ چه امور اقتصادی باشد چه اجتماعی، آموزشی، یا اداره دولت، قضاوت، اداره روابط خارجی، دفاع از امت و عقیده و وطن، لذا قرآن مملو از واژه‌هایی است که دلالت بر سیاست به معنای عام دارد همچون «ملک»، «تمکین»، «حکم» و «خلافت».
12ـ عدالت خداوند متعال در خلقت و قانون‌گذاری متجلی شده است، پروردگار در خلق و ایجاد، در تشریع و تکلیف، در امور قضا و قدر، افعال، اوامر، سنت‌های تکویتی و تشریعی و همه چیز قانون عدل را رعایت کرده است. شریعت خداوندی بر پایه عدل شکل گرفته و این عدالت در بسیاری از قوانینی که در قرآن ذکر شده همچون ارث، زکات، حدود و ... دیده می‌شود.
13ـ قرآن کریم رابطه و حد و حدود بین حاکم و محکوم را تعیین کرده و این رابطه بسیار محکم است. همانطور که خداوند متعال به اطاعت از ولی امر مسلمین و عدم خروج از طاعت وی امر کرده، به حاکم نیز دستور داده تا با عدل و مشورت بین امت حکم کند. لذا این ارتباط، بین حقوق و واجبات است؛ اگر اطاعت از ولی امر بر امت واجب می‌باشد، پس حق امت است که حاکم را انتخاب کند، بر اعمال او نظارت نماید و با او مشورت داشته باشد.
14 ـ قرآن کریم در امور مربوط به حقوق و واجبات بر پایه عدل استوار است نه مساوات و برابری و حال و طبیعت بشر را با توجه به مذکر و مؤنث بودنش مراعات کرده و نگاهی مطلقاً برابر به این مسئله نداشته گرچه در جایی که باید عدل رعایت شود، قائل به برابری است.
