یاسر رستگار، عضو هیئت علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه هرمزگان در گفتوگو با ایکنا از اصفهان، اظهار کرد: انسان در آیینها و مناسک است که خود را معنا کرده و ارتباط جمعی و حس همبستگی پیدا میکند؛ در واقع، هویت جمعی و بخشی از معنای زیستن در جمع در پرتو اجرای آیینها به دست میآید و این به ذات جمعگرا بودن انسان برمیگردد.
وی با اشاره به پدیده فردی شدن آیینها در جوامع انسانی گفت: منظوراین است که به تدریج از درجه اهمیت جمع و رویدادهای جمعی کاسته شده و تعداد و اهمیت آیینهایی که بر اساس علایق و رویدادهای فردی شکل میگیرد، بیشتر میشود؛ برای مثال در کشور ما، رویدادهایی مثل گرامیداشت روز زن، روز مرد، روز مادر، روز پدر، روز دختر و یا روز تولد، آیینهای فردی است و اگر در گذشته در آیینی مثل نوروز تمام اعضای خانواده باید در زمان مشخصی دور یکدیگر جمع میشدند، چون آیین به صورت جمعی برگزار میشد، امروز ممکن است در زمان تحویل سال عدهای در سفر باشند و در کنار یکدیگر بودن اهمیت گذشته را نداشته باشد، اگر چه تعطیلات باعث میشود تا مناسک همچنان برگزار شود.
رستگار افزود: اکنون اهمیت روز تولد، سالگرد ازدواج و روز زن امور فردی شده به مراتب نسبت به آیینهای جمعی در حال افزایش است و بخشی از آن به فرایند جهانشمول فردی شدن ارزشها برمیگردد که فردی شدن سبکهای زندگی و اهمیت یافتن سلیقه و ذائقه شخصی را به دنبال دارد.
وی خاطر نشان کرد: امروز در جهان با پدیدهای به نام رمانتیک شدن یا عاشقانه شدن زندگی روزمره مواجه هستیم، به این معنا که در تعاملات انسانی و ارتباطات میان فردی، وجه عاشقانه و عاطفی و احساسی رابطه از وجوه اقتصادی، آیندهنگرانه و عقلانی پیشی گرفته و به همین مناسبت، رویدادهایی شکل میگیرد که به احساسات فردی ارج میگذارد. امروز در کشور ما رابطههای عاطفی قبل از ازدواج با پنجاه سال پیش از زمین تا آسمان تفاوت دارد، اگر چه پژوهش مستندی در این خصوص وجود ندارد، ولی همه میتوانند به صورت شهودی این مسئله را درک کنند که امروز تجربه روابط عاطفی و متاسفانه روابط جنسی پیش از ازدواج بسیار زیاد شده و متاسفانه به همان اندازه، رویدادهای متناسب با آن نیز شکل گرفته است.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه رسانهها از این رویدادهای شخصی و عاطفی به نفع صنعت آیین استفاده میکنند، گفت: در دنیا صنایعی وجود دارند که رویدادهای مختلف را یافته و برای آنها ایجاد نیاز میکنند، برای مثال میدانند که امروز روابط عاطفی میان افراد بیشتر شده و عشق اهمیت بسیار زیادی نسبت به گذشته در روابط میان فردی پیدا کرده است، در نتیجه برای آن هدیه میسازند و ادبیات به وجود میآورند. بنابراین ترکیب رسانه به همراه صنعت آیین یا صنعت زیبایی که عشق را به مثابه کالایی تزیین کرده و میان افراد در معرض فروش میگذارد تا آنها بتوانند احساسات خود را بیان کنند، باعث شده تا روز به روز بر اهمیت رویدادهایی نظیر روز زن و مناسبتهایی غربی نظیر ولنتاین که متاسفانه امروز در جامعه ما نیز رواج یافته، افزوده شود.
وی با بیان دلیل گستردگی و رواج آیینهایی نظیر ولنتاین در جامعه ایران، اظهار کرد: نظام ارزشی و فرهنگی کشور ما تنها یک سری از آیینها را موجه و مشروع شمرده و آیینهای جمعی را که در آنها شادی و حضور در عرصه عمومی وجه غالب باشد، زیاد به رسمیت نمیشناسد و در واقع میان آیینها مرزگذاری میکند؛ حتی برخی از برگزاری آیین نوروز نیز دل خوشی ندارند و میتوانید ببینید که چقدر آیینهایی نظیر سیزده بدر و چهارشنبهسوری را مورد تمسخر قرار میدهند؛ در حالی که یا باید به رویدادها و آیینهای بومی احترام گذاشت و مردم را با آنها سرگرم ساخت و یا اینکه اگر این رویدادها حذف شدند، باید منتظر باشیم تا آیینهایی از خارج از مرزها وارد شده و جایگزین شوند.
رستگار ادامه داد: نمیتوان حضور مردم را در عرصه عمومی حذف کرد، به این امید که همه آنها فقط به مراسم خاصی علاقمند باشند. حتی مردمی که به پیادهروی اربعین رفته و این آیین بزرگ و گرامی مذهبی را به صورت جمعی اجرا میکنند، آیینهایی نظیر نوروز و سیزده بدر را نیز دوست دارند؛ اما برخی میان آیینها مرزگذاری کرده و میگویند این دسته، خوب و آن دسته، بد است و سعی در حذف آنها دارند. زمانی که میان آیینها مرزگذاری شده و آیینهای شاد و بومی حذف میشود، آیینهای وارداتی جایگزین شده و وضعیت امروز را رقم میزند.
آیینهایی وارداتی با فرهنگ ایرانی - اسلامی فاصله دارند
وی با تأکید بر اینکه هر آیین وارداتی طبیعتا فاصلههایی با فرهنگ کشور دارد، گفت: اگر چه مهرورزی و محبت کردن در فرهنگ ایرانی-اسلامی وجود دارد، ولی شیوه اجرای آن نیز مهم است. اینکه افراد احساس کنند اگر در روزی مثل ولنتاین هزینه نکرده و هدیهای ندهند، منزلتی به دست نیاورده و حتما کمبودی دارند، دارای اشکالات جدی و نکات منفی است و مطمئنا با فرهنگ ایرانی-اسلامی مطابقت ندارد؛ اگر چه کارکرد مثبت نیز دارد و برخی از افراد از این فرصت برای ابراز محبت نسبت به همسر یا نامزد خود بهره میبرند، ولی این همه ماجرا نیست و در کنار این وجه مثبت، شاهد نکات منفی زیادی هستیم.
عضو هیئت علمی دانشگاه هرمزگان اضافه کرد: وجه منفی این مسئله از اینجا شروع میشود که افراد خود را ملزم بدانند در این نوع روابط قرار بگیرند و اگر در چنین روابطی نباشند، گویی از دایره منزلت خارج شده و مشکلی دارند که هدیهای میان آنها و دیگری ردوبدل نمیشود؛ بنابراین تصور افراد مبنی بر لزوم قرار گرفتن در چنین روابطی با فرهنگ ایرانی-اسلامی در تضاد است.
وی تصریح کرد: اگر چه فرهنگ ایرانی-اسلامی صد درصد ظرفیت مقابله با چنین پدیدههایی را دارد، ولی مستلزم این است که نگاه حذفی نداشته و به تمام سبکهای زندگی احترام بگذاریم. اگر نگاه جامع حاکم شود، ظرفیت مقابله با این پدیدهها وجود دارد، ولی چنانچه نگاهها مبتنی بر مرزگذاری باشد، حاکمیت به یک سمت و مردم به سمت دیگر میروند. باید ظرفیتهای جمعی را فعال نگه داشته و از شادی کردن و محبتورزی هراس نداشته باشیم که حتما اتفاق بدی رخ میدهد. ممکن است در حرکتهای جمعی نکات منفی نیز بروز کند، ولی اینکه به دلیل ترس از این قضیه، کل یک رویداد حذف شود، راه را برای ورود رویدادهای وارداتی باز میگذارد.
رستگار افزود: امسال در کشور ما از جشن هالووین گرفته تا سال نوی مسیحی برگزار شده است و مطمئنا در سالهای بعد بر تعداد آنها افزوده میشود. زمانی که ما چیزی به عنوان آیینهای شاد جمعی در عرصه عمومی نداشته باشیم، آن وقت مردم چنین آیینهایی را در خانههای خود برگزار میکنند که مورد پسند ما نیست و به دنبال دلیل آن میگردیم؛ مثلا در همین دهه فجر میتوان دهها جشن شاد در عرصه عمومی برگزار و از تمام ظرفیتهای فرهنگی استفاده کرد. در یک کلام میتوان گفت، نگاه حداقلی به فرهنگ در کشور ما باعث شده تا آیینهای وارداتی زندگی مردم را دربرگیرد.