مثلث کرونا، علم و دین

در هفته‌های اخیر و با اوج‌گیری شیوع ویروس کرونا و به تبع آن، تعطیلی مناسک دینی جمعی و بسته شدن اماکن مذهبی در ایران و سراسر جهان، عده‌ای با قرار دادن علم و دین در مقابل یکدیگر و طرح شبهاتی نظیر اینکه دین در مقابل علم زانو زد، تلاش می‌کنند تا اعتقادات و باورهای دینی افراد را به چالش کشیده و به دوگانه علم و دین دامن بزنند. از طرف دیگر، بعضا این بحث نیز مطرح می‌شود که در شرایط شیوع یک بیماری باید به توصیه‌های علمی و پزشکی عمل کنیم یا دست به دعا برداریم، یا اینکه هر دو کار را انجام دهیم. صرف‌نظر از اینکه طرح آن شبهات و دوگانه‌ها، بر اساس چه اهداف و اندیشه‌هایی صورت می‌گیرد و در چه چیزی ریشه دارد و چرا هنوز نسبت میان دعا و عمل برای ما حل نشده است، نگارنده نکاتی را که در خصوص این مسائل به ذهنش می‌رسد و طبعا قابل بحث و نقد است، از نظر می‌گذراند.

همان‌طور که همه ما می‌دانیم، یکی از قواعد سازنده این جهان، قاعده علت و معلول است و هر کنشی، واکنشی را در پی دارد، که اگر این علت و معلول و کنش و واکنش نبود، بشر نمی‌توانست به دستاوردهای مبتنی بر عقل و علم و دانش خود ببالد. قدر مسلم این است که جهان از قواعد و نظم مشخصی پیروی می‌کند و همه این‌ها تصادفی به وجود نیامده، بلکه خالق و آفریننده‌ای داشته است، چنان‌که بشر و توانایی‌های فکری و ذهنی‌اش نیز خود به خود به وجود نیامده و آفریدگاری دارد. ما تا زمانی که در این جهان زندگی می‌کنیم، باید به قوانین آن گردن نهیم و بدون پیروی از این قوانین نمی‌توانیم انتظار نتیجه مطلوب را داشته باشیم. دستاوردهای علمی در حوزه‌های مختلف، از جمله همین قوانین است که در سایه آنها می‌توان زندگی بهتر و مطلوب‌تری داشت. در زمان حاضر که ویروس کرونا در حال یکه‌تازی است، علم پزشکی از ما می‌خواهد که به توصیه‌های بهداشتی عمل کنیم تا ریسک ابتلا به این بیماری کاهش یابد. طبعا عقل نیز همین حکم را می‌کند، ولی مسائل دیگری نیز وجود دارد که لازم است به آنها توجه شود.

اگر به گفته‌های متخصصان امر دقت کرده باشیم، آنها می‌گویند با رعایت بهداشت، ریسک ابتلا به ویروس کرونا کاهش می‌یابد، نه اینکه خطر آن تماما از بین برود. از طرف دیگر، هیچ یک از ما نمی‌دانیم دیگری چقدر بهداشت را رعایت می‌کند و در عین حال، اگر کسی به توصیه‌ها عمل نمی‌کند، نمی‌توانیم همواره او را به این کار وادار کنیم. ما ممکن است ناخواسته در ارتباط با افراد ناقل یا مبتلا به این بیماری قرار بگیریم و حتی خودمان ناقل آن باشیم. به این موارد می‌توان غفلت ناخواسته از رعایت بهداشت و نگرانی از بابت توانایی دولت‌ها در کنترل و مهار این بیماری را نیز اضافه کرد.

نگارنده منکر عظمت علم و تلاش‌های علمی برای کنترل و مهار این بیماری و کشف دارو یا واکسن آن نیست، کما اینکه همه ما لذت دستاوردهای علمی را در زندگی فردی و اجتماعی خود چشیده‌ایم، ولی در عین حال معتقد است که بشر به خصوص در شرایط بحرانی و خطیر نمی‌تواند صرفا به علم و توانایی‌های خود بسنده کند و به نیرویی غیبی نیز نیاز دارد تا بیم‌ها و نگرانی‌هایش را با او در میان بگذارد و در رابطه با مسائلی که نسبت به آنها کنترل و اختیاری ندارد، به آن نیروی غیبی توکل کند. کرونا صرف‌نظر از منشا طبیعی یا غیر طبیعی‌اش، ویروسی جدید است و نحوه عملکرد آن کاملا برای بشر شناخته شده نیست، حرف‌های ضد و نقیضی که بعضا از متخصصان امر در خصوص این ویروس می‌شنویم، از همین ناشناخته بودن ناشی می‌شود. بیراه نیست اگر آدمی در شرایط عدم قطعیت گزاره‌های علمی و برزخ میان بیم و امید، برای حفظ آرامش روان خود دست به دامان خدایی شود که از سر لطف و رحمت، دین را برای هدایت انسان به پیامبران عرضه داشت.

ما نمی‌توانیم هشدارها و توصیه‌های پزشکی را نادیده گرفته و برای در امان ماندن از بیماری، صرفا به درگاه پروردگار دعا کنیم. روشن است که خداوند به این درخواست ما وقعی نمی‌نهد، چرا که علاوه بر دعا، از ما انتظار عمل و تلاش و کوشش نیز دارد و به همین دلیل، به ما قدرت اختیار و انتخاب داده است. با این وجود، تقدیر و مشیت الهی را در ابتلا یا عدم ابتلا به این بیماری نیز باید در نظر گرفت، چرا که اولین افراد مبتلا به ویروس کرونا در کشور ما از ورود این ویروس به کشور خبر نداشتند و طبعا نمی‌توان آنها را بابت این ابتلای ناخواسته سرزنش کرد و این امکان وجود داشت که به جای آنها، قرعه به نام ما می‌افتاد.

پدیده کرونا حاوی درس‌ها و عبرت‌هایی است که بشر باید آنها را مورد توجه و مداقه قرار دهد. اگر منشا این ویروس طبیعی باشد، شاید به این معنی است که انسان در پی تلاش برای تسلط بر طبیعت، رابطه میان خود و طبیعت را از حالت تعادل و توازن خارج ساخته و این‌گونه تاوانش را می‌دهد و اگر منشا آن چنانکه برخی معتقدند، غیر طبیعی و محصول یک نقشه و توطئه باشد، باید از سازندگانش پرسید که آیا این ویروس دامان خود آنها را نگرفت و آیا با انتشار آن، به چیزی که می‌خواستند رسیدند یا اینکه محاسبات‌شان غلط از آب درآمد؟ از طرف دیگر، کرونا به ما یادآوری کرد که با وجود همه ادعاهایی که راجع به توانایی‌های عقلی و ذهنی خود داریم، جسم‌مان محدود و آسیب‌پذیر است و نباید نسبت به خالق و هم‌نوعان خود دچار غرور و خودبینی شویم. این ویروس همچنین مرگی را که همیشه دور می‌دیدیم، نزدیک نشان‌مان داد، هر چند مرگ همیشه نزدیک بوده و هست؛ باشد که تجربه دوران درگیری با کرونا، از ما انسان‌هایی مرگ‌اندیش و متفاوت با قبل بسازد.

یادداشت از محبوبه فرهنگ