نگاهی به زندگی و فضایل ام‌البنین(س)

فاطمه بنت حِزام، مشهور به ام‌البنین(س)، از همسران امیرالمؤمنین(ع) و مادر عباس(ع)، جعفر، عبدالله و عثمان بود که هر چهار نفر در واقعه کربلا به شهادت رسیدند و به‌دلیل داشتن همین پسران بود که او را ام‌البنین یعنی مادر پسران می‌خواندند. ایشان در تاریخ اسلام به‌عنوان بانویی بافضیلت، پرهیزگار، سخنور، شجاع و دارای معرفت و محبت نسبت به اهل بیت(ع) شناخته شده است و شیعیان، ایشان را به‌واسطه اینکه مادر علمدار کربلا، حضرت عباس(ع) بوده است، می‌شناسند و احترام می‌گذارند. در سالروز وفات حضرت ام‌البنین(س)، به سراغ یکی از مقالاتی رفتیم که در باب تاریخ زندگی و ویژگی‌های ایشان نگاشته شده است تا شناخت بیشتری در این خصوص کسب کنیم. عنوان مقاله، «ویژگی‌ها و فضایل ام‌البنین‌(س)» نام دارد که به قلم زهرا زحمتکش، مدرس جامعةالمصطفی‌(ص) العالمیه مشهد و کارشناس ارشد تاریخ و تمدن ملل اسلامی به رشته تحریر درآمده و در تابستان 1396 در پژوهشنامه «معارف حسینی» (آیت بوستان سابق) منتشر شده است.

نویسنده در این مقاله، ابتدا به نسب، ولادت، ازدواج و فرزندان ام‌البنین(س) می‌پردازد و در این خصوص بیان می‌کند که آن حضرت از طایفه هوازن و قبیله کلاب بود که به شهامت، رشادت، شجاعت و ویژگی‌های اخلاقی نیکو مشهور بودند و همین موضوع در ازدواج امیرالمؤمنین(ع) با ایشان تأثیرگذار بود. نویسنده متذکر می‌شود که تاریخ دقیق ولادت ام‌البنین(س) مشخص نیست و براساس زمان تقریبی ولادت و تاریخ شهادت فرزند ارشد ایشان، حضرت عباس(ع)، می‌توان ولادت این بانو را بین سال‌های پنجم و نهم هجری قمری در نظر گرفت. در خصوص ازدواج ایشان با امیرالمؤمنین(ع) نیز آمده است که آن حضرت پس از شهادت حضرت زهرا(س)، از برادرش عقیل که انساب عرب را خوب می‌شناخت، درخواست کرد تا دختری از طایفه‌های مشهور عرب را برایش برگزیند که به شجاعت و قهرمان‌پروری زبانزد باشند و عقیل نیز ام‌البنین(س) از قبیله کلاب را معرفی کرد و معتقد بود در میان عرب، شجاع‌تر از پدران وی وجود ندارد. ثمره این ازدواج نیز چهار پسر به نام‌های عباس(ع)، جعفر، عبدالله و عثمان بودند و از همین رو، فاطمه بنت حزام، ام‌البنین یعنی مادر پسران خوانده شد.

نویسنده در ادامه، به جایگاه ام‌البنین در دیدگاه اهل‌ بیت(ع) و برخی از بزرگان و علمای اسلام پرداخته و اظهار می‌کند که از اهل بیت(ع) درباره ایشان سخنی به‌صورت مستقیم ثبت نشده، ولی آنچه از ائمه(ع) درباره فضیلت حضرت عباس(ع) نقل شده، در واقع، تجلیل غیرمستقیم از ام‌البنین(س) است. بزرگانی مثل شهید ثانی نیز آن حضرت را با عناوینی همچون معرفت، فضیلت و خدمت و محبت نسبت به اهل بیت(ع) ستوده و یادآور شده‌اند که خاندان نبوت نیز برای ام‌البنین(س) جایگاه والایی قائل بودند و به ایشان ادای احترام می‌کردند.

بخش بعدی شامل ویژگی‌ها و فضایل حضرت ام‌البنین(س) است که نویسنده در این زمینه به مواردی چون وفاداری، ادب، ولایت‌دوستی و ولایت‌پذیری، شجاعت و شهامت، صبر، سخنوری و شاعری، احساس مسئولیت در مقابل دین خدا، علم و دانایی و پاسداشت نهضت عاشورا اشاره می‌کند و در خصوص هر کدام از این موارد، به ذکر شواهد تاریخی می‌پردازد.

در ادامه، به حرکت امام حسین(ع) از مدینه به مکه و سپس به سمت کربلا اشاره می‌شود که ام‌البنین(س) در این سفر، همراه کاروان امام نبود که شاید به‌دلیل بیماری، سالخوردگی یا درخواست امام بوده باشد، ولی هر چهار فرزندش را راهی این سفر کرد. نویسنده سپس به زنده نگه داشتن یاد و خاطره واقعه کربلا اشاره و بیان می‌کند که ام‌البنین(س) گریه و نوحه‌خوانی را راهی برای فریاد زدن مظلومیت امام حسین(ع) و یارانش و اعتراض به حکومت بنی‌امیه برگزیده بود. ایشان عبیدالله، فرزند حضرت عباس(ع) را که در واقعه کربلا حضور داشت، با خود به بقیع می‌برد و در آنجا به سوگواری می‌پرداخت. همچنین، با توجه به اینکه زنی ادیب و شاعر بود، قصایدی در رثای امام حسین(ع)، شهدای کربلا و چهار فرزند خویش می‌سرود. نویسنده درباره وفات حضرت ام‌البنین(س) نیز متذکر شده که تاریخ درگذشت ایشان در هیچ یک از کتاب‌های مشهور تاریخی و روایی نیامده و سن آن حضرت نیز در هنگام وفات مشخص نشده است. در بخش پایانی مقاله نیز نویسنده به نقل تعدادی از کرامت‌های حضرت ام‌البنین(س) در توسلاتی که افراد مختلف به ایشان داشته‌اند، می‌پردازد.