نسبت‌سنجی روش‌های مدرن تفسیری با قرآن

به گزارش ایکنا از اصفهان، نشست معرفی کتاب «روش‌های مدرن تفسیر متون مقدس» از سلسله نشست‌های معرفی کتب الهیاتی و مطالعات اسلامی، روز گذشته، سوم آذرماه به همت انجمن علمی دانشجویی الهیات دانشگاه امام صادق(ع) با حضور فاطمه توفیقی، نویسنده کتاب و عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب برگزار شد.

توفیقی که مدرک دکترای دین و ادبیات خود را از دانشگاه گلاسکو دریافت کرده و به زبان‌های انگلیسی، عربی، لاتین، عبری، یونانی، فرانسوی و آلمانی تسلط کامل دارد، در تدوین این کتاب، بیش از ۲۰۰ منبع به زبان اصلی را مورد استفاده و ارجاع قرار داده است.

وی در این نشست ضمن اشاره به قالب نوشتاری کتاب گفت: اصولاً کتاب‌های تخصصی در سه قالب دیکشنری و مجموعه مقالات برای دریافت اطلاعات کلی در حوزه تخصصی خاص، تک‌نگاری برای ارائه دستاوردی تازه و خاص که حوزه گسترش علم را یک قدم وسعت می‌بخشد و درس‌نامه یا textbook که برای مخاطبان دانشجو تدوین می‌گردد، منتشر می‌شود.

درسنامه نقد متون مقدس برای دانشجویان مسلمان  

عضو هیئت علمی دانشگاه ادیان و مذاهب ادامه داد: من در پی چند سال تدریس روش‌های مدرن تفسیر متون و پس‌ از اخذ نظرات و بازخورد مخاطبان دانشجو، تصمیم به انتخاب قالب درس‌نامه برای ارائه موضوع مورد نظر خود گرفتم، چراکه استفاده از آثار مشابه ترجمه‌ای در این موضوع برای مخاطب دانشجوی مسلمان که پس‌زمینه‌های اسلامی دارد، راه‌گشا نبود و در برخورد با انواع روش‌های نقد متنی که از سوی خاورشناسان در نقد متون مقدس استفاده می‌شد، اطلاعات کافی در دست نداشت و نمی‌دانست که این روش‌ها تا چه حد در قرآن قابلیت اجرایی دارد. بنابراین، نیاز بود تا نسبت این روش‌ها با قرآن کاملاً سنجیده و بر تعدادی از آیات آن اعمال شود.

وی در ادامه ضمن اشاره به نظریه نقد متن استفاده شده در کتاب «روش‌های مدرن تفسیر متون مقدس» گفت: در این کتاب، از اصطلاحات رایج در مطالعات کتاب مقدس و از نظریات پل ریکور بهره گرفته شده و به شرح سه جهان متن، یعنی جهان پشت متن، درون متن و جلوی متن پرداخته شده است. پس‌ از بخش نخست که درباره نقد متنی یا نسخه‌شناسی است، به بیان جهان پشت متن یعنی شرایط تاریخی که متن در آن متولد شده، پرداخته شده‌ است. سپس در ادامه و در بخش سوم، جهان درون متن، یعنی سازوکار درونی و زیبایی‌های متن بررسی شده‌ و در بخش چهارم، درباره‌ جهان جلوی متن یعنی جهان خواننده متون مقدس و خوانندگانی که تأثیر متن مقدس را در فضای اخلاقی، گفتمانی و ... زندگی خود می‌بینند، صحبت به میان آمده است. در بخش پایانی هم روش‌های مختلف نقد متن تا حد امکان، در سه متن عهد عتیق، عهد جدید و قرآن اعمال شده‌ است.

توفیقی اضافه کرد: تقسیم‌بندی روش‌های نقد متن که در این کتاب از آن بهره گرفته‌ام، با سیر تاریخی ظهور این روش‌ها نیز تطابق دارد؛ به این صورت که یکی از قدیمی‌ترین روش‌های نقد متن در دوران قبل‌ از نقد مدرن، تصحیح متون محسوب می‌شده است. در نیمه قرن ۱۹، نقد تاریخی ابداع شد. پس از آن، در نیمه‌ قرن ۲۰، نقد ادبی رشد قابل‌ ملاحظه‌ای یافت و ملاحظات اخلاقی که همیشه در نقد متن لحاظ می‌شد، در جنبش‌های رهایی‌بخش چند دهه آخر قرن ۲۰ ظهور کرد و روش‌های جدیدی در نقد از آنها وام گرفته شد. پس‌ از آن نیز نظریه‌ دریافت ظهور کرد.

تدوین متفاوت قرآن با سایر کتب مقدس 

وی در ادامه به تفاوت کتب مقدس عهدین با کتاب قرآن از منظر درون‌دینی پرداخت و افزود: هر سه دین اسلام، مسیحیت و یهود، دین کتابی محسوب می‌شوند، هر چند تدوینی متفاوت داشته و پیروانشان نیز تعاملی متفاوت با این کتب دارند. مثلاً، نگارش اسفار پنج‌گانه در حدود چند قرن به طول انجامید و کتب مقدس عبری در بازه زمانی ۷۰ تا ۸۰ سال تدوین شده‌اند، ولی قرآن حتی از منظر برون‌دینی، کتابی است که خود را متن مقدس معرفی کرده و تدوین آن نیز به گونه‌ای دیگر بوده است، در حالی که بقیه کتب آسمانی بعد از گذشت سال‌ها بر اثر اجماع، مقدس انگاشته شده‌اند. شاید بتوان گفت جایگاه عهدین برای اهل کتاب به‌مثابه جایگاه سیره برای مسلمانان است. لذا، به این نتیجه می‌رسیم که تمام روش‌های نقد نویسندگان غربی در نقد کتب مقدس‌شان، برای نقد متن قرآن قابلیت اجرا ندارد و ما تا چه حد می‌توانیم از روش‌هایی که در جوامع مسیحی غربی برای فهم متون شکل‌ گرفته، در تفسیر قرآن بهره ببریم. به‌ همین دلیل، هر فصل با امکان و وقوع کاربست هر روش در قرآن‌پژوهی پایان می‌یابد.

این استاد دانشگاه در ادامه به شرح محتوای کتاب و توضیح درباره‌ فصول آن پرداخت و اظهار کرد: در بخش اول، به این موضوع اشاره شده‌ است که چون از منظر برون‌دینی شرایط پیدایش کتاب مقدس و قرآن کریم متفاوت بود، روش‌های به‌کار گرفته شده در یکی از آنها الزاماً برای دیگری مناسب نیست. همچنین تعامل متفاوت مسلمانان در برابر قرآن کریم سبب ایجاد رویکرد تفسیری خاصی شده است. در بخش دوم که به جهان پشت متن و رویکرد تاریخی انتقادی کتب مقدس اختصاص دارد، به نقد منبع، واکاوی شخصیت‌های تاریخی کتاب مقدس، نقد تاریخی و نقد فرمی پرداخته شده‌ است.

وی بیان کرد: در بخش سوم، جهان درون متن و رویکردهای ادبی بیان شده و نقد، تدوین و نقد رتوریکی(نقدهای ساختارگرایان، نشانه‌شناسی، اسطوره‌شناسی و روایت‌شناسی)، نقد روان‌کاوانه و پساساختارگرایی مورد بررسی قرار گرفته است. در بخش چهارم، به جهان جلوی متن و رویکردهای اخلاقی پرداخته شده و رویکردهای فمینیستی و نقد سلطه‌ستیزانه‌ کتاب مقدس در مسائلی همچون فقر، جنگ، استعمار و امپریالیسم مطرح‌ شده است. فصل پنجم به بیان فراتفسیر اختصاص دارد و نظریه‌ دریافت و مطالعه کتب مقدس بیان شده است. بخش ششم نیز به کاربست روش‌ها و رویکردها در خوانش متون مقدس و خوانش متونی از عهد جدید و قرآن کریم می‌پردازد.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان