میزبانی دانشگاه آزاد برلین از جامع‌ترین پژوهش قرآنی معاصر

اشراف پژوهشگران قرآنی بر جریان‌ها و سیر تحول مطالعات قرآنی در اروپا و آشنایی با چهره‌های شاخص و فعال بین‌المللی در این حوزه، باعث ایجاد فهم بهتری از فضای حاکم بر مطالعات قرآن و حدیث سایر کشورها می‌شود.‌ بر این اساس، اسماء جوکار، دانش‌آموخته کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان پژوهش‌هایی با عنوان «صورت‌بندی مطالعات قرآن و حدیث در اروپا در دهه اخیر» انجام داده است. آنچه در ادامه می‌خوانیم، بخش دوم گفت‌وگوی خبرنگار ایکنا از اصفهان با این پژوهشگر با محوریت مطالعات قرآنی در آلمان است. 

ایکنا ـ در ادامه آشنایی با مراکز پژوهش قرآنی و اسلامی در آلمان، دومین مرکز مطالعات اسلامی این کشور را معرفی کنید.

دانشگاه آزاد برلین (Freie Universität Berlin) یکی از بزرگترین و برترین دانشگاه‌های آلمان است که در سال ۱۹۴۸ و در پی تسخیر سایر دانشگاه‌های برلین از سوی نیروهای شوروی تأسیس شد. این دانشگاه از آغاز تأسیس، بخش مطالعات شرق‌شناسی را به‌‌مثابه یکی از حوزه‌های پژوهشی کلیدی خود توسعه داده است. در دانشگاه آزاد برلین، مطالعات فرهنگی، اجتماعی و اسلامی در خاورمیانه به‌صورت رشته‌های دانشگاهی مجزا و در قالب سه گروه مستقل و تخصصی سازمان‌ یافته‌اند. گروه تاریخ و مطالعات فرهنگی به بررسی ابعاد تاریخی و تحولات فرهنگی خاورمیانه می‌پردازد، در مرکز مطالعات اسلامی پژوهش‌های تخصصی در حوزه اسلام‌شناسی، فقه، کلام و تاریخ تمدن اسلامی انجام می‌شود و مرکز مطالعات زبان‌های سامی و عرب به آموزش و تحقیق در زمینه زبان‌های سامی، از جمله عربی، عبری و دیگر زبان‌های منطقه اختصاص دارد. نکته حائز اهمیت، همکاری نزدیک این سه گروه در اجرای طرح‌های پژوهشی مشترک است.

بیشتر بخوانید:

• مطالعات اسلامی در آلمان؛ تلفیقی از سنت‌های علمی و رویکردهای نوین

ایکنا ـ آیا این دانشگاه برنامه‌ای برای پذیرش دانشجویان خارجی و جذب پژوهشگران بین‌المللی هم دارد؟ 

دانشگاه آزاد برلین سالانه پذیرای ۱۵ دانشجوی دکترا و پسادکترا در رشته‌های یادشده است که از میان آن‌ها، به ۱۰ نفر بورسیه تحصیلی اعطا می‌شود. این برنامه‌ها نه‌تنها به تقویت پژوهش‌های آکادمیک در حوزه مطالعات شرق‌شناسی کمک می‌کند، بلکه بستری برای تبادل علمی میان پژوهشگران بین‌المللی فراهم می‌آورد. پژوهشگران این حوزه برای دریافت اطلاعات بیشتر می‌توانند به پایگاه رسمی دانشگاه به نشانی [www.geschkult.fu-berlin.de (2022)](http://www.geschkult.fu-berlin.de)  مراجعه کنند.

ایکنا ـ از سوابق علمی و تخصصی استادان گروه‌های اسلامی این دانشگاه بگویید. 

مراکز پژوهشی دانشگاه آزاد برلین میزبان جمعی از برجسته‌ترین پژوهشگران بین‌المللی در حوزه مطالعات اسلامی و شرق‌شناسی است که از برجسته‌ترین آن‌ها می‌توان به پروفسور آنجلیکا نویورث (Prof. Dr. Angelika Neuwirth) اشاره کرد. وی با سمت علمی استادتمام مطالعات عربی در حوزه‌های تخصصی روش‌شناسی تفسیر قرآن کریم، ادبیات کلاسیک و کهن عربی و مطالعات نسخ خطی اسلامی در حال تدریس و راهنمایی دانشجویان این دانشگاه است. طرح شاخصی که از مجموعه فعالیت‌های علمی نویورث بسیار حائز اهمیت است، مدیریت علمی پروژه بین‌المللی (Corpus Coranicum) با تمرکز بر پژوهش‌های قرآنی است. 

دکتر شیرین امیرمعظمی (Dr. Schirin Amir-Moazami) نیز با سمت علمی استاد جامعه‌شناسی اسلام در حوزه‌های تخصصی انسان‌شناسی دینی با تأکید بر اسلام، اسلام و سکولاریسم در جوامع معاصر، دینامیک گسترش اسلام در غرب، نظریه‌پردازی سیاسی در اسلام و مطالعات جنبش‌های اسلامی در اروپا مشغول فعالیت در این دانشگاه است. وی مسئولیت‌های علمی متعددی از جمله سردبیر همکار در مجله بین‌رشته‌ای «دین و تحولات اجتماعی»، عضویت در شورای مشاوران بنیاد ابن‌سینا و مشاور ارشد برنامه‌های مذهبی زندانیان مسلمان در برلین را تجربه کرده است.

دکتر توماس ورتز (Dr. Thomas Würtz) نیز با سمت علمی پژوهشگر ارشد (دستیار علمی) در حوزه‌های تخصصی مطالعات هرمنوتیکی قرآن کریم، نقد ترجمه‌های قرآن به زبان‌های اروپایی و دیالوگ بین‌ادیانی به پژوهش در این مرکز می‌پردازد. فعالیت‌های پژوهشی برجسته او، همکاری در طرح‌های مربوط به نظام‌های معرفتی پیشامدرن در تمدن اسلامی است. 

دکتر اسلام دایه (Dr. Islam Dayeh) با سمت علمی استادیار فیلولوژی عربی و مطالعات اسلامی در حوزه‌های تخصصی تفسیر ادبی و بلاغی قرآن کریم، زبان‌شناسی تاریخی تطبیقی زبان‌های سامی و تاریخ تحولات اندیشه‌ اسلامی مشغول تدریس و پژوهش در دانشگاه آزاد برلین است. این پژوهشگران با فعالیت‌های آکادمیک خود سهم بسزایی در توسعه مطالعات اسلامی در سطح جهانی داشته‌اند. 

ایکنا ـ پروژه شاخص پژوهشی این دانشگاه چیست؟ 

دانشگاه آزاد برلین با همکاری فرهنگستان علوم برلین براندنبورگ، از سال ۲۰۰۷ میزبان یکی از جامع‌ترین پژوهش‌های قرآنی معاصر بوده است. پروژه (Corpus Coranicum) که ابتدا در سال ۲۰۰۴ از سوی سه تن از برجسته‌ترین قرآن‌پژوهان دانشگاه آزاد برلین، پروفسور سینایی، پروفسور آنجلیکا نویورث و دکتر مارکس طراحی شد، در ابتدا بر تفسیر انتقادی و تاریخی قرآن متمرکز بود؛ اما با پیشرفت پژوهش‌ها، تیم تحقیقاتی با چالش‌های غیرمنتظره‌ای مواجه شد. 

کشف نسخ متعدد و ناشناخته‌ای از قرآن‌های خطی که هر کدام ویژگی‌های منحصر به‌فردی داشتند، محققان را به بازنگری در روش‌شناسی پژوهش واداشت. این کشفیات نشان داد که پیش از پرداختن به تفسیر متن، لازم است به پرسش‌های بنیادی‌تری درباره خود متن پاسخ داده شود، مانند اینکه کدام نسخه‌ها معتبرتر است، تاریخ دقیق کتابت هر نسخه چیست و چگونه می‌توان به نسخه‌ای نزدیک به متن اصلی دست یافت؟ 

این پرسش‌ها موجب تحولی اساسی در مسیر پژوهش شد. تیم تحقیقاتی به رهبری پروفسور نویورث، تمرکز خود را به نسخه‌شناسی دقیق و انجام آزمایش‌های علمی از جمله تاریخ‌گذاری به روش کربن ۱۴ معطوف کرد. این تغییر جهت اگرچه از نظر علمی ضروری بود، اما موجب اختلاف نظر در میان محققان شد. پروفسور سینایی که همچنان بر اولویت تفسیر متن تأکید داشت، از ادامه همکاری انصراف داد و به دانشگاه آکسفورد رفت تا آنجا کارگروهی با رویکرد تفسیری تشکیل دهد.

امروز (Corpus Coranicum) یکی از پیشرفته‌ترین مراکز پژوهش قرآنی در جهان شناخته می‌شود. این پروژه با جمع‌آوری نظام‌مند نسخ خطی از سراسر جهان و بررسی‌های آزمایشگاهی دقیق، گام‌های بلندی در روشن‌کردن تاریخ متن قرآن برداشته است. هرچند تغییر جهت پژوهش موجب جدایی برخی از بنیان‌گذاران شد، اما این انعطاف‌پذیری علمی و توجه به یافته‌های جدید، خود نشانه‌ای از پای‌بندی عمیق این نهاد آکادمیک به اصول پژوهش بی‌طرفانه و مبتنی بر شواهد است. 

پروژه (Corpus Coranicum) که هم‌اکنون تحت نظارت پروفسور آنجلیکا نویورث و مدیریت دکتر میشائل مارکس در حال اجراست، با مشارکت ۱۲ پژوهشگر متخصص به فعالیت خود ادامه می‌دهد. این پژوهش گسترده که مشهورترین پروژه مطالعات قرآنی در آلمان شناخته می‌شود، در مجموع ۱۸ سال طول خواهد کشید و در حال حاضر، در میانه راه قرار دارد. 

یکی از ویژگی‌های منحصر به‌فرد این پروژه، ظرفیت آن در گردآوری پژوهشگران بین‌المللی از تخصص‌های گوناگون است. در طول اجرای این کلان‌پروژه، چندین پژوهش فرعی نیز تعریف شده که هر کدام به جنبه‌های خاصی از مطالعات قرآنی می‌پردازند. نکته جالب توجه این است که با وجود خروج پروفسور سینایی از تیم اصلی، نتایج پژوهش‌های ایشان در قالب تفسیر زبان‌شناختی و ادبی برای تمام سوره‌های مکی، همراه با ترجمه آلمانی، در پایگاه داده (Corpus Coranicum) گنجانده شده است. از سوی دیگر، پروژه تفسیری دانشگاه آکسفورد که با تمرکز بر سوره‌های مدنی پیش می‌رود، به نوعی مکمل بخش تفسیری این پروژه محسوب می‌شود. 

تأمین مالی این پروژه عظیم از طریق همکاری مشترک دولت‌های آلمان و فرانسه انجام می‌شود و بودجه آن را ایالت فدرال و ایالت براندنبورگ آلمان، انجمن تحقیقات آلمان (DFG) و آژانس ملی تحقیقات فرانسه (ANR) تأمین کرده‌اند. بخش قابل توجهی از این بودجه به انجام آزمایش‌های دقیق تاریخ‌گذاری کربن ۱۴ اختصاص یافته است که روی مواد گوناگونی مانند پوست حیوانات، پاپیروس‌ها و الواح چوبی انجام می‌شود. برای اطمینان از دقت نتایج، آزمایش‌های تاریخ‌گذاری نسخ در چهار آزمایشگاه معتبر بین‌المللی از جمله آزمایشگاه‌های دانشگاه‌های آکسفورد و زوریخ انجام شده است. جالب اینجاست که نتایج به دست آمده از آزمایشگاه‌های آکسفورد و زوریخ کاملاً همخوانی داشته‌اند. برای این بخش از پژوهش، بودجه اولیه ۷۰ هزار یورویی در نظر گرفته شده است. 

پروژه (Corpus Coranicum) که به‌صورت فازبندی‌شده پیش می‌رود، نه تنها طرحی پژوهشی، بلکه الگویی برای همکاری‌های علمی بین‌المللی در حوزه مطالعات دینی شناخته می‌شود. ترکیب تخصص‌های گوناگون از نسخه‌شناسی و آزمایش‌های علمی تا تفسیر ادبی و زبان‌شناختی، این پروژه را به یکی از جامع‌ترین پژوهش‌های قرآنی معاصر تبدیل کرده است. دکتر میشائل مارکس، مدیر اجرایی پروژه (Corpus Coranicum) به صراحت بر استقلال کامل این پژوهش از هرگونه نفوذ سیاسی یا اجتماعی تأکید کرده است. وی در بیانیه‌ای رسمی اعلام کرد که این پروژه صرفاً براساس موازین علمی و آکادمیک پیش می‌رود و هیچ نهاد دولتی یا سیاسی در روند اجرا، جهت‌گیری‌های پژوهشی یا تحلیل نتایج دخالتی ندارد. گزارش‌های پیشرفت کار و یافته‌های تحقیقاتی مستقیماً به آکادمی علوم آلمان ارائه می‌شود که نهادی کاملاً مستقل از ساختارهای حکومتی است. 

ایکنا ـ ویژگی‌های منحصر به فرد این پروژه شاخص چیست؟ 

ساختار چهارگانه این پروژه خاص و قابل توجه است: نخست، بررسی نسخه‌شناختی قرآن‌های خطی که به مطالعه تطبیقی نسخه‌های کهن قرآن در موزه‌ها و کتابخانه‌های جهان می‌پردازد و با استفاده از روش‌های پیشرفته مانند آزمایش‌های کربن ۱۴ و تحلیل‌های ماده‌شناختی، در حال تهیه پایگاه داده‌ای جامع از قدیمی‌ترین نسخ موجود در جهان است.

ساختار دوم، مطالعه مقایسه‌ای قرائت‌های قرآنی است که به تحلیل نظام‌مند اختلاف‌های قرائت در نسخه‌های گوناگون می‌پردازد. این ساختار با بهره‌گیری از منابع تاریخی و زبان‌شناسی سامی، به دنبال ترسیم نقشه‌ای دقیق از تحول قرائت‌ها در طول تاریخ است. 

سومین رویکرد، بازسازی زمینه‌های تاریخی فرهنگی عصر نزول است. این بخش با رویکردی بین‌رشته‌ای، به بررسی جامع شرایط سیاسی، اجتماعی و دینی شبه‌جزیره عربستان در قرن هفتم میلادی می‌پردازد. استفاده از منابع باستانی، کتیبه‌ها و متون هم‌عصر قرآن، از ویژگی‌های ممتاز این بخش است.

ساختار تفسیر تاریخی ادبی قرآن نیز رویکرد چهارم این پژوهش بنیادی به‌شمار می‌رود. در این مرحله نهایی، داده‌های حاصل از سه بخش پیشین در قالب تحلیلی ادبی و تاریخی تلفیق می‌شود. هدف این بخش ارائه خوانشی از قرآن است که همزمان به ابعاد زبانی، تاریخی و فرهنگی متن توجه دارد. 

اگر بخواهیم در یک جمع‌بندی ویژگی‌های منحصر به‌فرد این پروژه را بیان کنیم، به این شرح است: ترکیب بی‌سابقه روش‌های آزمایشگاهی با پژوهش‌های متنی، همکاری مستمر با مراکز علمی بین‌المللی، شفافیت کامل در انتشار یافته‌ها و روش‌شناسی تحقیق و تعهد به استانداردهای دقیق آکادمیک بدون تأثیرپذیری از ملاحظات سیاسی. 

این ساختار به پروژه (Corpus Coranicum) امکان داده است تا به‌مثابه الگویی برای پژوهش‌های انتقادی در حوزه متون مقدس مطرح شود. رویکرد چندرشته‌ای این پروژه و تأکید آن بر شواهد ملموس تاریخی، جایگاه آن را در میان مطالعات قرآنی معاصر بی‌همتا کرده است.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان