قرآن خودگرایی و دیگرگرایی افراطی را قبول ندارد

به گزارش ایکنا، محمدامین خوانساری، استادیار اخلاق پژوهشگاه قرآن و حدیث، 20 خرداد ماه در نشست علمی «هم‌مسیر با قرآن؛ در گذر از خودگرایی به دیگرگرایی» با بیان اینکه در کتب فلسفه اخلاق لاجرم وارد بحث خودگرایی شده‌ و تلاش کرده‌اند تا با شواهد عقلی و تجربی و فلسفی ثابت کنند که انسان ذاتا، خودخواه و خودگرا نیست، گفت: مدعای اصلی خودگرایی روان‌شناختی این است که یگانه میل و انگیزه اخلاقی انسان، حب ذات است و همه رفتارهای نوع‌دوستانه در این چارچوب قابل تفسیر است یعنی انسان مجبور است که نفع  شخصی خود را ملاحظه کند و نظام اخلاقی که بخواهد به فضایل دیگرخواهانه دعوت کند چنین چیزی ممکن نیست که بخواهیم درباره آن بحث کنیم.

استادیار اخلاق پژوهشگاه قرآن و حدیث با بیان اینکه شواهد و کلیاتی در قرآن کریم وجود دارد که ممکن است ما را به این نتیجه برساند که انسان باید در پی خودگرایی باشد، ادامه داد: خیلی از آیات انسان را به نتایج و مسئولیت‌های اعمال خود دعوت کرده است و اگر نگاه عقابی داشته باشیم جهنم و سعادت و فلاح و ... به دنبال اعمال فردی انسان است. بنابراین ساختار کلی خودگرایی به این معنا که انسان به لحاظ اخلاقی باید دنبال نفع شخصی خود باشد دیده می‌شود.  

خوانساری اضافه کرد: در آیات سوره توبه خداوند انسان را به یک معامله دعوت کرده و فرموده است: إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَيَقْتُلُونَ وَيُقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بَايَعْتُمْ بِهِ وَذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ ﴿۱۱۱﴾ ادبیات این آیه مؤید خودگرایی است؛ یا در آیه شریفه: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏‌ايد خودتان و كسانتان را از آتشى كه سوخت آن مردم و سنگ‌هاست‏ حفظ كنيد. یا آیاتی داریم که فرموده است اگر کار خوبی بکنید و یا مؤمن باشید برای خودتان خوب است و برعکس اگر کافر شوید و کار بدی بکنید باز عواقب سوء آن برای خود شما خواهد بود.

استادیار اخلاق پژوهشگاه قرآن و حدیث با تاکید مجدد بر اینکه ساختار این آیات کاملا خودگرایانه است، تصریح کرد: تاکید آیات این است که انسان باید زندگی و خلق و خوی اخلاقی داشته باشد زیرا بازخورد عملش را در دنیا و آخرت خواهد دید و خوبی و بدی به خودش می‌رسد و سخن پیرامون وظایف و مسئولیت‌های شخصی است.

وی با بیان اینکه همه مسئله قرآن کریم این نیست و انحصار در خودگرایی را هم قبول ندارد، اظهار کرد: بنابراین از نگاه قرآن کریم، ضمن وجود خودگرایی باید از آن هم عبور شود یعنی اگر فیلسوف بخواهد سرشت انسان را جبرگرایانه بداند بحث هنجارها شکل نخواهد گرفت بنابراین ما مجبوریم سلاح تجربه را در برابر سلاح تجربی خودگرایان داشته باشیم. 

خوانساری با تاکید بر اینکه هم مباحث خودگرایانه و هم دیگرگرایانه مجبورند که از مباحث روان‌شناسی استفاده کنند و البته این به معنای آن نیست که خودگرایی، نوع‌دوستی را قبول ندارد بلکه قبول دارد ولی تفسیر او خودگرایانه است، تصریح کرد: مباحث زیست‌شناسی و روان‌شناسی رشد حاکی از آن است که انسان‌ها، ذاتا خودخواه نیستند بلکه امیال و انگیزه‌های متفاوتی در انسان وجود دارد.

انسان نه صرفا خودگرا و نه دیگرگرا است

استادیار اخلاق پژوهشگاه قرآن و حدیث اضافه کرد: ما قائل هستیم که انسان نه صرفا خودگرا و نه دیگرگرا است بلکه به صورت ترکیبی این دو نوع امیال را متبلور می‌کند و به تعبیر دیگر انسان گاهی می‌تواند کاملا خودگرایانه رفتار کند و گاهی کاملا دیگرگرایانه به معنای ایثار و از خودگذشتگی و ... و گاهی هم ترکیبی از این دو را دارد و برخی اهداف او نفع شخصی و برخی منفعت عمومی است لذا همه جا این دو مقوله در تعارض نیستند.

وی افزود: به لحاظ اخلاق دینی اگر بخواهیم خودگرایی را تنها نظام اخلاقی معتبر بدانیم و در مورد قرآن هم آن را تعمیم دهیم در تضاد با آن روح اخلاقی است که مبتنی بر گذشت از ذات انسان و به تعبیر شهیدمطهری عبور از من فرودست به سمت من عالی‌مرتبه است و انسان در جنبه حیوانیت منحصر خواهد شد؛ اخلاق باید انسان را به مراتب اعلا و رشد اخلاقی برساند به همین دلیل در کتب اخلاقی مباحث زیادی در مورد تهذیب نفس و ... داریم.

خوانساری با بیان اینکه ما قائل به این نیستیم که تمامی اعمال انسان باید دیگرگرا و در راستای رساندن خیر و منفعت به دیگران باشد، اضافه کرد: دیگرگرایان به دنبال آن هستند آن حصری که خودگراها در اخلاق ایجاد کرده‌اند(و حتی برخی تفسیری خودگرایانه از اخلاق قرآنی هم عرضه می‌کنند) را بشکنند. ضمن اینکه اینطور نیست که اخلاق را مساوی ایثارگری بدانیم بلکه دیگرگرایی می‌تواند تفسیر معقول و میانه هم داشته باشد و آن اینکه انسان هم نفع خود و هم نفع دیگران را در نظر بگیرد.

استادیار اخلاق پژوهشگاه قرآن و حدیث ادامه داد: یکسری آیات در قرآن در ستایش ایثار و از خودگذشتگی وجود دارند؛ از جمله آیه سوره حشر که فرموده است: وَالَّذِينَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَالْإِيمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّا أُوتُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛ در این آیه چند نکته اخلاقی وجود دارد؛ اول اینکه انصار در عین نیاز شخصی، مال خود را ایثار کردند نه از مازاد نیاز خودشان و از این ایثارگری هم دنبال حاجتی مادی نبودند. همچنین آیه بیانگر آن است که محبت، عاملی انگیزشی برای ایثار است.

وی افزود: در آیه اشاره شده است که در انسان، بخل و حب مال وجود دارد و به همین دلیل اشاره شده است انسان‌ها باید در مقام ایثارگری علیه نفس خودشان مجاهده کنند و انصار واجد این ویژگی بودند. البته در سوره نحل هم خداوند امر به عدل و احسان کرده است؛ عدل مبتنی بر استحقاق و سزاواری و شایستگی است ولی احسان در فضای اخلاق، عمدتا در پی جبران و خیررسانی به دیگران است بدون اینکه اجباری در آن باشد و فرد به خاطر کسب فضیلت محسنانه چنین کاری را انجام می‌دهد.

خوانساری با بیان اینکه بر اساس اصل احسان، یکسری امور پرهیزی، یکسری ایجابی و یکسری سلبی است، ادامه داد: یعنی احسان صرفا اینطور نیست که هر کسی به اندازه نیکی که کرده است نیکی ببیند ولی اصل احسان در پی این است که فرد کمک کند آن آسیب و شر نسبت به دیگران رخت بربندد و خود فرد به صورت مستقیم به دیگران به صورت ایجابی خیر برساند. 

استادیار اخلاق پژوهشگاه قرآن و حدیث اضافه کرد: خیلی اوقات آیات قرآن بیان فرموده است که به دیگران احسان کنید چون خداوند بر شما احسان کرده است: وَأَحْسِنْ كَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكَ؛ آیاتی هم داریم که گستره نیکوکاری و دیگرخواهی را هم بیان فرموده است و نمونه آن پرداخت انفاق و خمس و زکات به مسکین و فقیر و در راه مانده و خویشاوندان و ... است. 

خوانساری گفت: نکته دیگر در آیه این است که احسان، اطلاق دارد و نفرموده است که به  دیگران احسان کنید تا به شما احسان برسد همچنین احسان به خویشاوندان، حصر نشده است بلکه گروه‌های مختلفی برای دریافت احسان وجود دارند که بخشی از آنان اقوام و بخش دیگر هم از غیر اقوام‌اند که نیازمند دیگرخواهی و نیکویی و احسان هستند. 

قرآن، دیگرگرایی افراطی را قبول ندارد

استادیار اخلاق پژوهشگاه قرآن و حدیث با تاکید بر اینکه قرآن، قائل به دیگرگرایی افراطی نیست، افزود: قرآن کریم از اینکه انسان بخواهد اموالش را طوری خرج کند که چیزی برای او باقی نماند و در تنگنا قرار بگیرد نهی فرموده است و بر رعایت اعتدال اشاره دارد و الابته آیاتی داریم که بر کمک به دیگران تاکید می‌کند و آیات متعددی هم داریم که توجه زیادی به نیت کمک به دیگران دارد که برای تبیین حسن فاعلی و فعلی و دوری انسان از ریا و منفعت شخصی نادرست است. 

وی افزود: از تحلیل آیات مرتبط با محبت در قرآن هم می‌توان به این نکته پی برد که محبت دیگرخواهانه در قرآن محبتی در طول محبت خداوند است؛ براساس قرآن، محبت به مخلوقات باید در طول محبت خالق باشد و این موضوع سبب تنظیم‌گری در انگیزه و اراده انسان است و اینکه انسان  در برابر خداوند نباید انگیزه غیرالهی داشته باشد و باید از حب ذات بگذرد و همین که بتوانیم انحصار حب ذات را بشکنیم  جایی برای دیگرخواهی باز خواهد شد.

خوانساری تاکید کرد: در روایات داریم که الخلق عیال‌الله یعنی همه مخلوقات خداوند، جیره‌خوار و عیال خدا هستند و محبوب‌ترین افراد کسی است که به عیال خدا کمک برساند. خلق هم در این روایات عام است و تخصیص نخورده است. به لحاظ اخلاق اجتماعی هم در نهج‌البلاغه داریم که امام(ع) به مالک فرمودند که باید مهربانی مبنای رفتار تو باشد زیرا دیگران یا برادر  تو  در دین و یا مانند تو مخلوق خدا هستند؛ بنابرای محبت صرفا  حبی نیست که فقط به قشر خاصی برسد و باید نسبت به همه مخلوقات خدا اعمال شود. 

استادیار اخلاق پژوهشگاه قرآن و حدیث افزود: امر  به معروف و نهی از منکر و آیات مرتبط با آن هم مؤید آن است که قرآن کریم به دنبال دیگرخواهی است زیرا باید دیگران از کارهای بدی که سرنوشت آنان را خراب می‌کند و آنان را از خیر محروم می‌کند نهی شوند و هم اهل معروف به معروف ترغیب و تشویق شوند.