نقش‌آفرینی بانوان در غدیر و عاشورا

به گزارش ایکنا، ناهید طیبی، استاد حوزه خواهران، شامگاه 13 مرداد در نشست علمی «طیف‌بندی نقش‌ها و فرانقش‌های زنان در غدیر و عاشورا» با بیان اینکه نقش از منظر جامعه‌شناسان، انتظاری است که به تناسب جایگاه و پایگاه اجتماعی از فرد می‌رود، گفت: بنده نقش مادری، همسری و معلمی دارم. پایگاه اجتماعی یک فرد و گروه، منزلت اجتماعی آنها را می‌سازد و منزلت می‌تواند به چند نوع تقسیم شود. نکته مهم درک این منزلت و موقعیت اجتماعی است؛ یعنی اگر درک درستی وجود داشته باشد، فرد جایگاه خود را می‌شناسد و رفتارهایی متناسب با آن خواهد داشت.  

طیبی با اشاره به نقش‌آفرینی زنان در غدیر و عاشورا، اظهار کرد: کسانی مستقیماً در این دو حادثه نقش داشتند و کسانی مستقیماً نقش‌آفرین نبودند، ولی نقش‌هایی را قبل و بعد از غدیر و عاشورا ایفا کرده‌اند؛ مثلاً ام‌البنین حضور فیزیکی در عاشورا نداشت، ولی با تربیت 4 فرزند و اعزام آن‌ها به لشکر امام حسین(ع) نقش غیرمستقیم ایفا کرد. 

استاد جامعه‌الزهرا(س) با بیان اینکه نقش‌ها گاهی پیدا و پنهان و یا مستقیم و غیرمستقیم بوده است، تصریح کرد: ممکن است کسانی مستقیماً نقشی در عاشورا داشتند ولی گزارشگران آن را نقل نکرده‌اند و با تحلیل عقلانی می‌توان آن را یافت یا کسی مانند ام وهب نقش فردی دارد و البته کسانی چون گروه زنان بنی‌ اسد در دفن اجساد نقش داشتند و زنانی در دربار یزید عزاداری کردند.

دفاع ام‌سلمه از ولایت

طیبی گفت: در غدیر نقش زنان چند نوع است؛ اول روشنگری و تبلیغ و ترویج غدیر. مصداق بارز این موضوع حضرت زهرا و ام سلمه بودند؛ ام سلمه 9 سال قبل از بعثت به دنیا آمد و در ماجرای غدیر بیش از 40 سال سن داشت و ایشان در نامه‌هایی که می‌نوشت با صراحت به مسئله ولایت و خلافت علی(ع) اشاره داشتند و حتی هزینه آن را پرداختند یعنی یک سال از عطایای اختصاصی خلفا به زنان پیامبر(ص) محروم شدند، ولی باز از ولایت دفاع کردند.

عضو هیئت علمی دانشنامه زن مسلمان تصریح کرد: در ماجرای احتجاج حضرت زهرا(س)، نوع ادبیات ایشان و معرفی حضرت زهرا به عنوان تربیت‌شده مکتب انبیاء و اینکه او برترین تبار را دارد و برترین زن زمان خودشان هستند جالب توجه است و ایشان مرتبا مسئله غدیر را یادآوری می‌کردند البته ما در بررسی زنان صدر اسلام باید این موضوع را مدنظر داشته باشیم که فاصله بیش از 30 تا 40 ساله با دوره جاهلی ندارند یا زنان عصر عاشورا کمتر از یک قرن با دوره جاهلی فاصله دارند. در دوره جاهلی زن به حساب نمی‌آمد و حتی خلیفه دوم گفته است که ما قریشی‌ها به هیچ عنوان زنان را در کاری دخالت نمی‌دادیم و آنها را چیزی نمی‌شمردیم بنابراین این نوع کنشگری‌ها را باید در چنین فضایی تفسیر کرد. ابن عمر گفته است که ما در مورد زنانمان حرف‌های نادرستی می‌زدیم، ولی در دوره پیامبر(ص) برخورد خوبی با آنها داشتیم و بعد از وفات پیامبر(ص) هر طور خواستیم با آنها رفتار کردیم.

توصیه به عایشه

این پژوهشگر افزود: ام سلمه قبل از جمل برای عایشه نامه نوشت و متذکر شد که تو باید در حجاب زنان پیامبر(ص) باشی «قرن فی بیوتکن ...» در قرآن کریم بیان شده است که اگر زنان پیامبر(ص) کار خوبی بکنند دو برابر و اگر کار بد کنند جزای آن دو برابر محاسبه خواهد شد. ام سلمه چندین نامه به عایشه نوشت و از ولایت علی(ع) دفاع کرد و حتی فرزند خودش را به خدمت حضرت علی(ع) فرستاد.

طیبی با بیان اینکه میمونه زن دیگری است که در دفاع از ولایت نقش داشت، افزود: فردی در جمل دچار تردید شد و از جنگ برگشت و با میمونه برخورد کرد و وقتی ماجرا را تعریف کرد میمونه گفت به سپاه علی(ع) برگرد و با او باش، زیرا در صف او هیچ گمراهی وجود ندارد. فرد دیگر ام‌الفضل دختر حارث است که 100 هزار دینار به فردی داد تا به خدمت علی(ع) برساند. بنابراین برخی با پول و برخی با سخنرانی و نامه به حمایت پرداختند و امروز هم ما باید از تمام ظرفیت زنان اعم از هنرمند و غیرهنرمند در این مسیر استفاده کنیم. در الغدیر علامه امینی اسامی زنان فعال در غدیر آمده است؛ مثلاً عایشه بنت سعد وقاص ماجرای غدیر را روایت کرده یا فاطمه بنت حسین از ام سلمه ماجرای غدیر را نقل کرده است یا در دوره حکومت امام علی(ع)، شاهد نقش‌های متعددی از سوی زنان هستیم که بنده آن را در مقاله «وافدات» بیان کرده‌ام.

ماجرای همراهی زنان نظامی با عایشه

طیبی با بیان اینکه فرد دیگری به نام لیلا غفاریه در جمل طوری با عایشه صحبت کرد که از او در فضل علی(ع) اقرار گرفت، ادامه داد: در این گفت‌وگو جایگاه ولایی حضرت علی(ع) در سخنان این زن با عایشه به خوبی قابل اثبات است. برخی زنان هم با لباس مردانه همراه عایشه به مدینه رفتند و همه عمامه پوشیده بودند و شمشیر هم داشتند و طوری حرکت می‌کردند که عایشه زبان باز کرد و گفت حساب علی(ع) با خداست که این همه مرد همراه من فرستاد ولی در مدینه متوجه شد که این افراد زن بودند نه مرد.

عضو هیئت علمی دانشنامه زنان با بیان اینکه در دوره خلفا زنان به حاشیه رفتند و نقش آنها کمرنگ شد، ولی در دوره حضرت علی(ع) نقش‌آفرینی آنان دوباره به اوج می‌رسد، اظهار کرد: در کتاب اخبار الوافدات، که در قرن سوم یا چهارم نوشته شد، 16 زن را معرفی کرده است که در سه جنگ دوره امام علی(ع) همراه و حامی ایشان بوده‌اند. هفت نفر از اینها در سخنانشان به ماجرای غدیر با صراحت توجه و آن را با صراحت بیان کرده‌اند و تعابیری در برابر معاویه به کار برده‌اند که حقانیت با علی(ع) بوده است. معاویه وقتی خلیفه شد، خبر داشت که در دوره علی(ع) زنانی بودند که شمشیر در دست داشتند و سخنرانی می‌کردند و حمایت داشتند؛ معاویه این زنان را به دربار فرامی‌خواند و از آنها می‌پرسید که علی(ع) چه داشت که شما این‌قدر از او حمایت می‌کنید؟ حتی از معاویه نقل است که به زنان گفته است خدا شما را بکشد که علی(ع) اینقدر به ما جسارت و فهم به شما داد.

نقش زنان در عاشورا

طیبی با اشاره به نقش زنان در عاشورا تصریح کرد: نقش زنان اعم از سیاسی و فرهنگی و اقتصادی و ... به قبل و حین و بعد از واقعه عاشورا قابل تقسیم است؛ مسئله مهم در اینجا علت ورود زنان به ماجرای عاشوراست. امام حسین(ع) تلاش کردند تا زنان گزارشگر عاشورا باشند تا این واقعه از تحریف در امان بماند و آنها این واقعه را به گوش جهان برسانند و در واقع اگر زنان نبودند وقایع به شکل اصلی ثبت نمی‌شد. همچنین زنان و کودکانی که همراه لشکر عاشورا بودند تا مدت زیادی زنده بودند و در شهرهای مختلف به روشنگری و بیان وقایع پرداختند. همچنین دلیل دیگری که ذکر شده این است که دشمنان بدانند امام حسین(ع) با همه هستی خود وارد این مصاف شده است و تا پایان در این مسئله می‌ایستد. دلیل دیگر این است که این سنت در آن دوره رواج داشت. تمام حاضران در کربلا مادر و همسرانی داشتند که مشوق و مربی آنها برای حمایت امام(ع) بودند یا نقش پدری ایفا کردند تا مردانشان بتوانند در رکاب حضرت اباعبدالله(ع) باشند؛ ماریه بنت سعد که در بصره زندگی می‌کرد و همسر شهید بود خانه خود را در اختیار شیعیان قرار داد تا حدیث و قرآن  به افرا آموزش دهند و به وقایع عاشورا و ظلم خلافت وقت هم می‌پرداختند.

طیبی بیان کرد: بصری‌ها یاریگر علی(ع) بودند و در واقعه عاشورا هم برخی از بصریون به شهادت رسیدند ولی نامه‌ها فقط از کوفه به امام حسین(ع) ارسال شد چون اختناقی که در بصره وجود داشته است اجازه حمایت علنی و ارسال نامه را به آنها نمی‌داد؛ اگر چنین اختناقی را مد نظر داشته باشیم، به ارزش کار ماریه بیش از پیش پی خواهیم برد. در برخی مقاتل از ایشان با عناون شیعه مخلص یاد شده است. خانم‌هایی بودند که به یاران امام حسین(ع) پناه دادند؛ مثلاً همسر هانی به مسلم پناه داد.

چیزی به نام حق‌الجوار داشتیم یعنی برخی افراد حق داشتند به دیگران پناه بدهند، مثلاً ام‌هانی خواهر علی بن ابیطالب(ع) به سبب جایگاه ویژه خود حق‌الجوار داشت، ولی این زنان(همسر هانی و همسر حضرمی) این حق را نداشتند و خطر آن را به جان خریدند. دلهم، همسر زهیر بن قین هم زنی است که در عاشورا نقش داست. زهیر در لشکر معاویه در صفین بود، ولی طرفداری قوی از معاویه نداشت و در عین حال طرفدار امام علی(ع) هم نبود و در مسیر کربلا هم زهیر تلاش کرد که به لشکر امام برخورد نکند، ولی امام دنبال او فرستاد و دلهم او را تشویق کرد که به خیمه حسین(ع) برود. 

نقش فاطمه بنت حسین(ع) در عاشورا

وی افزود: در کافی از امام باقر(ع) نقل است که وقتی زمان شهادت امام حسین(ع) رسید ایشان وصیتش را در کتابی پیچیدند و به فاطمه بنت الحسین یعنی دخترشان دادند و ایشان هم بعدا به امام سجاد(ع) داد. همچنین برخی بانوان از جمله ام وهب هم نقش مهمی داشتند. البته دو ام‌وهب در کربلا داریم یکی خانمی که عمود خیمه را کشید و شوهرش را برای مبازه با دشمنان امام حسین(ع) تشویق کرد و وقتی شوهرش شهید شد بر بالین او حاضر شد و جملاتی گفت که به مذاق شمر خوش نیامد و غلام شمر این بانو را به شهادت رساند. ام‌وهب دیگر هم مادر وهب بن عبدالله است که دشمن سر فرزندش را به سوی او فرستاد و او سر را برداشت و به سمت لشکر دشمن پرتاب کرد.

طیبی گفت: بنت الشاطی تعبیر جالبی دارد و اینکه زینب(س) شادی را از لشکر دشمن و ابن زیاد گرفت و همین نشانه حقانیت امام حسین(ع) است. البته نقش زنان فردی نبود و تلاش گروهی زیادی کردند، از جمله اینکه گروهی از زنان صورت پوشاندند و هروله‌کنان در بازار بغداد برای امام عزاداری کردند یا برخی زنان تلاش کردند تا سر امام حسین(ع) را در حلب از دشمن بگیرند و دفن کنند، ولی موفق نشدند. امروز هم زنان باید زمینه را برای ظهور حضرت حجت(ع) فراهم کنند و این مهمترین نقشمان است.