آیا آلوده کردن هوا در اسلام حرام است

آلودگی هوا، اختلال غیرقابل انکاری در زندگی و سلامت همه مردم به وجود آورده است. این اختلال هم به صورت مستقیم با استنشاق هوای آلوده و تأثیر مخرب و مستقیم آن بر سلامت انسان و هم به صورت غیرمستقیم با وارد شدن مواد آلاینده هوا به خاک(با بارش باران و برف) و آلوده کردن خاک و در پی آن آلوده کردن آب‌های زیرزمینی و جاری و وارد شدن همین آلودگی‌ها به گیاهان و جانوران و سپس تجمیع آن در بدن انسان‌ها مشکلات عدیده سلامتی برای بشر به وجود آورده است.

اما آیا در منابع اسلامی اشاره‌ای به مسئله آلودگی هوا شده است و آیا برای مسببان و آلوده کنندگان هوا مجازات و گناهی تعیین شده است؟

حجت‌الاسلام سلمان بهجتی اردکانی، نویسنده کتاب «ضمان آلودگی هوا از منظر فقه امامیه» در گفت‌وگو با ایکنا به تشریح دیدگاه‌های مطرح شده در منابع فقه امامیه در خصوص آلودگی هوا پرداخت و گفت: با آنکه هوا و تنفس هوا در قرآن کریم به صراحت مطرح نشده است اما نحوه‌هایی از دلالت و اشاره به هوا و اینکه همه انسان‌ها حق بهره‌برداری از هوای پاک و سالم را دارند در قرآن کریم وجود دارد.

وی به آیه 10 سوره الرحمن که می‌فرماید: «وَالْأَرْضَ وَضَعَهَا لِلْأَنَامِ؛ و زمين را براى مردم نهاد» اشاره کرد و گفت: در این آیه روشن است که زمین به تنهایی مدنظر نیست بلکه زمین همراه اتمسفر و هوای اطراف آن مراد و منظور قرآن است. بی‌تردید هوایی پاک و سالم را خداوند برای بشر قرار داده است و در این آیه به نحوی همین هوای پاک برای همه مردم جهان مورد اشاره قرار گرفته است. آیه 29 سوره بقره نیز می‌فرماید: «هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ؛ اوست آن كسى كه آنچه در زمين است همه را براى شما آفريد سپس به [آفرينش] آسمان پرداخت و هفت آسمان را استوار كرد و او به هر چيزى داناست». در این آیه آنچه در زمین است شامل هوا نیز می‌شود و در واقع این آیه به نوعی دلالت دارد بر حقوق تمام نسل‌های بشری و حق طبیعی همه انسان‌ها برای استفاده از هوای پاک و سالم.

حجت‌الاسلام بهجتی به آیه 61 سوره هود نیز اشاره کرد که می‌فرماید: «هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا» و گفت: در این آیه خداوند می‌فرماید که ما شما را در زمین استقرار دادیم و آبادانی آن را از شما طلب می‌کنیم. حضرت علی(ع) در نهج‌البلاغه می‌فرمایند که خداوند با این آیه امر کرد به انسان‌ها که به آبادانی زمین بپردازند. در واقع از این آیه فهمیده می‌شود که آباد کردن زمین از لحاظ شرعی لازم است و روشن است که بارزترین مصداق برای ایجاد آبادانی در زمین پرداختن به کشاورزی و ایجاد فضای سبز است که نقش بی‌بدیلی در ایجاد هوای سالم برای بشر دارد.

نگاه آیات قرآن به آلودگی هوا

وی ادامه داد: در سوره اعراف آیه 58 نیز خداوند می‌فرماید: «وَالْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ؛ و زمين پاک [و آماده] گياهش به اذن پروردگارش برمى‌آيد». بلد طیب به معنای سرزمین پاک است و در برابر زمینی قرار دارد که از پاکی برخوردار نیست و احیاناً شوره‌زار است و چیزی در آن نمی‌روید. «بلد طیب» به سرزمینی گفته می‌شود که از هوای پاک هم برخوردار باشد والا ما نمی‌توانیم سرزمینی را سرزمین پاک به حساب بیاوریم در حالی که هوای آن سرزمین آلوده باشد. همچنین امروزه اثبات شده است که آلودگی‌های هوا به زمین منتقل می‌شوند و خاک را آلوده می‌کنند بنابراین البلد الطیب به پاک و سالم بودن هوا نیز اشاره دارد.

این پژوهشگر حوزه محیط زیست به آیه 15 سوره سبأ اشاره کرد و گفت: در این آیه خداوند می‌فرماید: «لَقَدْ كَانَ لِسَبَإٍ فِي مَسْكَنِهِمْ آيَةٌ جَنَّتَانِ عَنْ يَمِينٍ وَ شِمَالٍ كُلُوا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَاشْكُرُوا لَهُ بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَرَبٌّ غَفُورٌ؛ قطعاً براى [مردم] سبا در محل سكونتشان نشانه [رحمتى] بود دو باغستان از راست و چپ [به آنان گفتيم] از روزى پروردگارتان بخوريد و او را شكر كنيد شهرى است‏ خوش و خدايى آمرزنده». در این آیه خداوند شهری را تصویر می‌کند که در حصاری از درختان و فضای سبز قرار دارد. از این آیه فهمیده می‌شود که منظور از درختان، درختان مثمر و دارای میوه و ثمر هستند. یعنی علاوه بر اینکه درختان داخل شهر و حصار سبز در اطراف شهر موجب پاکیزگی هوا می‌شود، انسان می‌تواند از این درختان برای رزق و روزی خود نیز استفاده کند. از این آیه متوجه می‌شویم که اولاً باید به ایجاد فضای سبز شهری اهتمام کافی داشته باشیم و ثانیاً تا حد امکان به کاشت درختان مثمر و دارای میوه در فضای شهری توجه کنیم.

مسئله آلودگی هوا در احادیث

وی در ادامه به بیان احادیثی پرداخت که در آنها به مسئله اهمیت هوای پاک اشاره شده است و گفت: رسول گرامی اسلام(ص) می‌فرمایند: «تحفّظوا من الأرض فإنها أمکم» یعنی نسبت به زمین شما باید از غفلت بپرهیزید و به هوش باشید تا اشتباهی مرتکب نشوید چراکه زمین همچون مادر شماست» یعنی قداست و جایگاه زمین همچون جایگاه مادر برای انسان‌هاست. همانطور که ما جایگاه مادرمان را درک می‌کنیم و از وی مراقبت می‌کنیم، در رفتار با محیط زیست نیز باید مراقب و متوجه باشیم که رفتار ما به زمین لطمه‌ای وارد نکند. از آنجایی که زمین با هوای اطراف خود معنا پیدا می‌کند حضرت رسول(ص) در این حدیث، ما را از رفتارهایی که موجب آلوده شدن هوا می‌شود پرهیز داده و دعوت به هوشیاری و مراقبت از زمین کرده‌اند.

حجت‌الاسلام بهجتی اردکانی حدیثی از امام صادق(ع) که می‌فرمایند: زندگی گوارا نمی‌شود مگر با سه چیز. هوای پاک، آب گوارا و زمین حاصلخیز، را نیز بیان کرد و گفت: بنابراین می‌بینیم که توجه به هوای پاک و پرهیز از آلوده کردن آن در کلام ائمه اطهار(ع) وجود دارد و آیات و روایات و فقه شیعه مفتخر به این است که 14 قرن پیش به مسائل زیست محیطی پرداخته است. مسائل محیط زیستی در غرب در قرن‌های 18 و 19 و پس از انقلاب صنعتی مطرح شده و در 50 سال اخیر اوج گرفته اما در تعالیم اسلامی از قرن‌ها پیش مورد توجه بوده است.

وی اضافه کرد: پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید: کسی که از طریق و محل عبور و مرور مردم چیزی را که موجب اذیت آنهاست برطرف کند اجر او مساوی است با تلاوت 400 آیه از قرآن کریم که برای هر حرفی از آن آیات 10 حسنه و اجر به او داده می‌شود. این روایت بنابر تفسیر آیت‌الله العظمی جوادی آملی در کتاب «اسلام و محیط زیست» ناظر به تمامی راه‌ها و محل‌های تردد اعم از مسیرهای زمینی، دریایی و هوایی است. در مسیر زمینی وقتی که عبور می‌کنیم اگر با مانعی مواجه شویم ناخوشایند است و کسی که این مانع را برطرف کند چنین اجری دارد. همچنین در مسیر زمینی با هوا نیز مواجه هستیم و کسی که آلودگی هوا اعم از دود و گازهای سمی یا منشأ بوی ناخوشایندی که در محل عبور مردم وجود دارد را برطرف کند، چنین پاداش و اجری خواهد داشت.

نظرات مراجع عظام تقلید در مورد آلوده‌کنندگان هوا

نویسنده کتاب «ضمان آلودگی هوا از منظر فقه امامیه» در ادامه گفت: از مقام معظم رهبری سؤال شده که برخی کارخانه‌‌ها به بهانه گران بودن فیلترهای تصفیه کننده هوا از استفاده از آن در دودکش‌ها پرهیز می‌کنند و موجب آلودگی هوا و آزار دیگران می‌شوند؛ حکم این مسئله چیست؟ مقام معظم رهبری پاسخ دادند که فیلتر یکی از لوازم احداث کارخانه است و اگر بر طبق قانون نصب آن الزامی باشد تخلف از آن جایز نیست و حتی اگر در قانون هم ذکر نشده باشد و کارخانه‌ای هوا را آلوده کند و این آلودگی سبب ناراحتی و مشقت مردم شود و یا موجب ناراحتی آنها نشود اما این آلودگی هوا زیان قابل توجهی به آنها برساند خلاف شرع است و حرام شمرده شده و گناه محسوب می‌شود.

وی اضافه کرد: آیت‌الله شبیری زنجانی نیز مطرح کرده‌اند که اگر اخلال در محیط زیست موجب سلب آرامش و آسایش دیگران و موجب ضرر رساندن به مردم ولو آیندگان شود این کار از لحاظ شرعی حرام و گناه است. همچنین آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی در کتاب استفتائات محیط زیست که در سال 1399 منتشر شد، فرموده‌اند: اگر شخصی به واسطه آلودگی‌های هوا دچار بیماری یا مرگ شود در صورت اثبات اینکه این بیماری و فوت به دلیل آلودگی هوای خاص بوده، منشأ آلودگی و مسئولان یا متصدی واحد آلاینده کار حرامی مرتکب شده و ضامن است و باید خسارات وارد شده به شخص آسیب دیده را بپردازد.

این پژوهشگر حوزه محیط زیست در ادامه گفت: برخی از محققان در زمینه فقه محیط زیست معتقد هستند که آلوده کردن هوا نوعی تصرف مسرفانه در هواست و از آنجایی که اسراف در فقه و شریعت اسلامی حرام شمرده می‌شود آلوده کردن هوا نیز حرام است. همچنین در حدیثی نیز مطرح شده است که رسول خدا از انتشار دادن سم در محل سکونت مشرکان آن هم در زمان جنگ نهی فرموده و این کار را حرام شمرده‌اند. وقتی که استفاده از سم در زمین‌های مشرکان که در جنگ با مسلمانان باشند حرام است، قطعاً القای سم در بلاد مسلمانان از شدت حرمت بیشتری برخوردار است و قطعاً آلایندگی هوا که آثاری همانند سموم برای سلامتی و حیات انسان‌ها، حیوانات و گیاهان داشته باشد حرام و گناه شمرده می‌شود. مسببان این نوع آلودگی‌ها اعم از اشخاص حقیقی و حقوقی اگر در این دنیا پیگیری قضایی و حقوقی نشوند، قطعاً در قیامت و در پیشگاه الهی مورد بازخواست قرار خواهند گرفت و در این مطلب تردیدی نیست.

وی به سازندگان خودروها هشدار داد و گفت: با توجه به مطالب یاد شده خودروسازان وظیفه دارند که تولیدات خود را از جهت میزان آلایندگی در سطحی از کیفیت مطلوب قرار دهند. از سوی دیگر، صاحبان خودرو باید توجه و دقت لازم را در به کارگیری خودروی خودشان داشته باشند و اگر ماشین آنها نقص فنی دارد حتماً به تعمیر آن اقدام کنند و تا حد امکان از وسایل نقلیه عمومی استفاده کنند؛ البته در این زمینه نه تنها مردم و آحاد شهروندان مسئولیت شرعی دارند بلکه متصدیان امر و نهادهای مختلف و سازندگان خودرو نیز از منظر دینی مسئول هستند.

حجت‌الاسلام بهجتی اردکانی در پایان گفت: در کشور ما قانون هوای پاک مصوب سال 1396 موجود است. این قانون تابستان همان سال ابلاغ شده است اما در اجرای این قانون نسبتاً خوب با طیفی از ترک فعل‌ها مواجه هستیم. ترک فعل‌های برخی از نهادها، سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها؛ خوب است که نهادهای نظارتی همانند مجلس و به ویژه فراکسیون محیط زیست این ترک فعل‌ها را با جدیت پیگیری کنند و تا حصول نتیجه نهایی از پا ننشینند. ظرفیت دیگری که در این خصوص وجود دارد ستاد امر به معروف و نهی از منکر است. این ستاد هم می‌تواند از ظرفیت‌ها و ابزارهای قانونی خود برای نظارت بر نهادها و وزارتخانه‌ها استفاده کند و در این امر مهم و حیاتی که مستقیماً با سلامت و بهداشت مردم در ارتباط است فعال شود.

گفت‌وگو از زهرا ایرجی