بنیان‌های تربیت دینی از منظر امام موسی صدر

امام موسی صدر، عالم متفکر و مجاهد ایرانی و از شاگردان آیت‌الله بروجردی و علامه‌ طباطبایی است. وی طبق وصیت علامه شرف‌الدین عاملی و به دعوت شیعیان لبنان، به آن دیار هجرت کرد و خدمات فرهنگی و اجتماعی شایانی به مردم آن منطقه ارزانی داشت. 

یکی از چهره‌هایی که در حوزه‌های تعلیم و تربیت، شیوه‌های عملی و کاربردی ارائه کرده‌، قطعاً امام موسی صدر است. وی نخستین گام در مسیر تربیت انسان و ارتقای وی در همه ابعاد تکامل را قرار دادن انسان در مسیر درک کرامت خویش و اهتمام به شکوفایی همه شئون خود می‌دانست. 

مبانی تربیتی از منظر امام موسی صدر 

مبانی مهم تربیتی امام موسی صدر، انسان‌محور و اجتماع‌محور محسوب می‌شود و بنیان انسان‌محوری اصول تربیتی او بر ایمان به کرامت ذاتی و اصالت انسان بنا نهاده شده است. وی کرامت ذاتی انسان‌ها را ناشی از قدرت تعقل، اراده، اختیار و مقام خلیفةاللهی انسان می‌داند. 

اساس جامعه‌محوری اصول تربیتی امام موسی صدر نیز اجتماعی بودن انسان و تأثیرپذیری او از اجتماع است. در نگرش وی سه عنصر دین، انسان و اجتماع در ارتباط متقابل‌اند و حذف هر یک از این سه، زیان‌بار خواهد بود. 

همچنین امام موسی صدر قرآن را کتاب تربیت می‌داند و معتقد است دعوت انسان به تأمل و تدبر در هستی، پدیده‌ها و شگفتی‌های آن برای اهداف تربیتی و شناخت بیشتر خداوند است. وی چنین می‌پندارد که تأمل و تعمق در قرآن کریم و مطالعه نو به نوی آن نیز معانی بدیع و درستی در برابر انسان مسلمان قرار می‌دهد که با تفسیرهای گذشته و آنچه از آن تفاسیر استنباط می‌شده، متفاوت است. امام موسی صدر چنین می‌اندیشد که هیچ مانعی برای استناد و عمل به این معانی نویافته وجود ندارد و هیچ تناقضی میان آنها و معانی بیان‌شده از کلام مفسران قبلی نیست؛ زیرا متکلم خداوند و فهم همه این معانی از قرآن ممکن است. 

اهداف تربیتی امام موسی صدر 

در اندیشه امام موسی صدر، تربیت دینی باید سبب ایجاد رشد شناختی، اجتماعی، اخلاقی، عاطفی و معنوی در انسان‌ها شود که در ادامه این یادداشت، به شرح هر یک از این اهداف از منظر وی پرداخته خواهد شد. 

رشد شناختی 

امام موسی صدر معتقد است که دعوت انسان به تدبر در هستی و شگفتی‌های آن برای دستیابی به اهداف تربیتی و شناخت بیشتر خداوند است. واقعیت این است که ایمان و آنچه درباره آن وجود دارد، انسان، سلوک و حرکت او را تغییر می‌دهد و دعوت خداوند از انسان برای اندیشیدن و تدبر کردن باعث شناخت بیشتر هستی، نظم نهفته در آن و خالق یکتای آن می‌شود.

وی بیان می‌کند که مثلاً وقتی خداوند در سوره الرحمن می‌فرماید: «وَالسَّمَاءَ رَفَعَهَا وَوَضَعَ الْمِيزَانَ أَلَّا تَطْغَوْا فِي الْمِيزَانِ؛ و آسمان را برافراشت و ميزان و قانون در آن گذاشت تا در ميزان طغيان نكنيد و از مسير عدالت منحرف نشويد.» می‌توان دریافت که آسمان و زمین منظم و دقیق است و انسان باید درک کند که کار غیرمنظم با این جهان سنخیت ندارد. غیرمنظم یک اتفاق یا پدیده است و کاری جاودان محسوب نمی‌شود؛ چراکه شیء غیرمنظم از جنس جهان نیست. 

مبنای دیگری که امام موسی صدر آن را در حصول رشد شناختی انسان مؤثر می‌داند، درک این نکته است که انسان‌ها دارای خاستگاهی مشترک یعنی الله، فعل الله و خلق الله هستند. درواقع با رشد شناختی، نیازهای فطری انسان از قبیل شناخت مرگ، زندگی، سرنوشت، شناخت خدا و خلق خدا تأمین و حاصل می‌شود؛ بنابراین شناخت خلق خدا، شناخت نفس انسان و شناخت نفس انسان، شناخت خداست. 

پس به‌طور خلاصه می‌توان گفت رشد شناختی که یکی از اهداف تربیت دینی از منظر امام موسی صدر به‌شمار می‌رود، بر سه پایه ارضای نیاز فطری انسان به شناخت مرگ، زندگی و سرنوشت، دعوت انسان به تأمل و تدبر در هستی، پدیده‌ها و شگفتی‌های آن و شناخت خدا و خلق خدا استوار است. 

رشد اجتماعی

اسلام در آموزه‌های تربیتی خود این باور را در افراد تقویت می‌کند که آنها افرادی تنها و رهاشده نیستند، بلکه جزئی از یک اجتماع انسانی به‌شمار می‌روند. ‌

امام موسی صدر قائل به این موضوع است که هستی با همه اجزا، تنوع و گوناگونی در اشکال مختلف، سراسر یکپارچگی و هماهنگی است و انسان نیز جزئی از این کل محسوب می‌شود. او معتقد است که همه هستی در جهتی واحد، یعنی سجود و خشوع برای خداوند قرار دارد و از این‌رو افراد جامعه می‌توانند در صلح و آرامش زندگی کنند؛ خصوصاً وقتی هدف زندگی صرفاً اهداف مادی نباشد. در مسیر هدف یادشده، این امکان برای انسان وجود دارد که همان‌طور که می‌خواهد، بدون آنکه کسی به رقابت با او برخیزد، حرکت کند، بخواند، بنویسد و... . 

در اندیشه امام موسی صدر، انسان در صورتی به کمال می‌رسد که عمل او در تعامل مداوم با اجتماع و با حفظ نیت صحیح و خالص انجام پذیرد. البته بدیهی است که حفظ نیت و انگیزه خالص و صادق فقط برای رضای خداوند در اعمال فردی بسی آسان‌تر از عمل اجتماعی است. 

همچنین از نظر وی تا وقتی زندگی اجتماعی مردم مملو از فقر و بیکاری باشد، وضع دینی آنان را نمی‌توان بهبود بخشید‌؛ بنابراین کمک به رشد اجتماعی مردم یکی از مهم‌ترین اهداف تربیتی نزد امام موسی صدر است؛ پس می‌توان گفت رشد اجتماعی از منظر او که یکی از هدف‌های مهم تربیت دینی به‌شمار می‌رود، بر چهار محور استوار است: متمرکز شدن توانایی‌های جامعه با همه گروه‌های مختلف، برقراری صلح و آرامش در جامعه، ارتقای زندگی اجتماعی مردم به‌طور عام و ارتقای فرهنگ دینی مسلمانان به‌طور خاص. 

رشد اخلاقی و عاطفی 

امام موسی صدر معتقد است که در آموزه‌های اسلامی، اخلاق و اعتقادات را نمی‌توان از هم جدا کرد و سهمی برای اعتقادات و سهمی برای اخلاقیات در نظر گرفت، بلکه اخلاق در ضمن توحید و توحید در ضمن اخلاقیات است. 

دیدگاه اخلاقی امام موسی صدر در خصوص رشد اخلاقی عاطفی نیز درخور توجه است. وی اصالت بخشیدن به اخلاق را هدف و رسالت همه‌ ادیان الهی برمی‌شمرد و اخلاق را به نوری همانند می‌کند که گروه‌ها را به یکدیگر پیوند می‌دهد و در مقابل، بداخلاقی را موجب تشتت و پراکندگی افراد جامعه برمی‌شمرد. از نگاه امام موسی صدر، انسان بیش از آنکه با توانمندی‌های مادی‌اش به جامعه خدمت کند، می‌تواند با کرامتش جامعه را از خدمات خود بهره‌مند کند؛ زیرا کرامت و انسانیت اوست که اعتماد مردم را به خود جلب می‌کند. 

امام موسی صدر رشد عاطفی و اخلاقی را در حفظ کرامت انسان‌ها، اصالت بخشیدن به اخلاق، ایجاد اخوت بین انسان‌ها، خواه مسلمان یا غیرمسلمان و اخلاقی‌تر و ارزشی شدن انسان در مقام انسانی خویش در پرتو ایمان می‌داند. 

رشد معنوی 

هدف خلقت این است که انسان بتواند به‌گونه‌ای زندگی کند که با تمام هستی و مخلوقات آن هماهنگ باشد؛ درواقع اسلام برای انسان هدف‌هایی تعیین کرده که فراتر از چارچوب محدوده نفس اوست. خداوند در وجود انسان، آرمان‌های بی‌انتها آفریده است و او را تا آخرین لحظات به سوی آن آرمان‌ها سوق می‌دهد. هستی، خلقت واحدی سرشار از معنویت و زیبایی‌ست که نظم و هماهنگی بر همه‌جای آن حاکم است و جهان رو به والاترین اهداف حرکت می‌کند و براساس حق و عدالت استوار است.

امام موسی صدر معتقد است که تمام ذرات جهان، حاکی از هماهنگی و همراهی کامل با آفرینش و اطاعت مطلق از پروردگار است. از نظر وی، هدف خلقت این است که بتوان به‌گونه‌ای زندگی کرد که همراه، همسو و هماهنگ با جهان آفرینش بود. امام موسی صدر همچنین می‌گوید که رشد وضع مادی زندگی انسان باید همراه با رشد جنبه معنوی او باشد تا منحرف نشود.

انسان در حرکت دائم و همیشگی به سوی هدف قرار دارد و در این راه در همه‌جای مسیر با خداست و در حیات مادی و معنوی خود، طالب خشنودی اوست و رضایت خدا همان است که سعادت جاودانه دو عالم را برای او به ارمغان می‌آورد. هستی سراسر محرابی بزرگ برای سجود، تسبیح، نماز و راز و نیاز در پیشگاه خداست؛ بنابراین رشد معنوی که یکی دیگر از هدف‌های تربیت دینی از منظر امام موسی صدر است، بر تقویت توحید، ایمان به خدا، توکل به پروردگار و ایمان به معاد پایه‌ریزی می‌شود.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان