تربیت اخلاقی کودک از منظر اسلام
با مراجعه به آیات وحی و کتب معتبر حدیثی شیعه که در آن‌ها راجع به تربیت اخلاقی کودکان مضامینی بیان شده، چنین مشاهده می‌شود که حضرات معصومین(ع) در این خصوص توصیه‌های فراوانی همچون همنشینی کودک با صالحان، آشنایی او با شخصیت پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)، تمسک به نماز، پناه‌بردن به قرآن و... بیان کرده‌‌اند.
آموزه‌های دینی نسبت به جایگاه دوران کودکی در رشد و پرورش استعدادهای جسمی و روحی انسان، نگاه ویژه و خاصی دارد، چراکه این دوران از مهم‌ترین ادوار زندگی انسان است و در فرآیند شکل‌دهی شخصیت او نقش فوق‌العاده‌ای ایفا می‌کند. میزان نقش‌آفرینی دوران کودکی در تشکیل سامانه روحی روانی فرد چنان است که این تأثیرات تا پایان عمر همراه و همنشین انسان خواهد بود. بر این اساس، تربیت اخلاقی، اجتماعی، معنوی و... کودک در معارف اسلامی مورد توجه وافری واقع شده است؛ برای نمونه حضرت علی(ع) درباره تأثیر تربیت دوران کودکی بر کل زندگی انسان می‌فرماید: «تربیت در دوران طفولیت، همانند نقش بر روی سنگ، پایدار و تأثیرگذار است.»
تربیت اخلاقی کودک به مفهوم ارتقای فهم، درک و داوری او در زمینه اخلاقیات است تا بتواند رفتاری اخلاق‌مدارانه‌تر از خود بروز دهد. تربیت اخلاقی بر آن است تا با فراهم‌کردن و به‌کار بستن سازوکارهای آموزشی به‌‌منظور شناخت کودک از فضایل و رذایل، زمینه را برای روی‌آوردن او به اخلاق حسنه و پایبندی و عینیت‌دادن به ارزش‌های اخلاقی فراهم آورد.
امیرالمؤمنین(ع) درباره محور کلی تربیت فرزند در سنین گوناگون می‌فرماید: «کودک هفت سال آزاد و هفت سال بعد مورد ادب و توجه و هفت سال دیگر در موضع خدمت و یاوری است.» امام صادق(ع) نیز در این‌باره چنین می‌فرماید: «کودک هفت سال بازی می‌کند و هفت سال خواندن و نوشتن می‌آموزد و هفت سال حلال و حرام را یاد می‌گیرد.» از تعابیری که در این احادیث به‌کار رفته است، می‌توان چنین نتیجه گرفت که از منظر اسلام، دوران کودکی به بازه زمانی قبل از بلوغ و سن تکلیف اطلاق می‌شود.
برخی از اندیشمندان مانند ابن‌سینا، ابن‌مسکویه و خواجه نصیرالدین طوسی نیز بر پرورش و تربیت اخلاقی کودک تأکید فراوان داشته و معتقد بودند که اگر کودک به حال خود رها شود و تربیت نشود، به سمت آنچه خواهد رفت که با طبعش سازگارتر است و از غضب، لذت، شهوت‌طلبی و دیگر خلقیات ناشایست استقبال می‌کند.
با مراجعه به آیات وحی و کتب معتبر حدیثی شیعه که در آن‌ها راجع به تربیت اخلاقی کودکان مضامینی بیان شده، چنین مشاهده می‌شود که حضرات معصومین(ع) در این خصوص توصیه‌های فراوانی همچون همنشینی کودک با صالحان، آشنایی او با شخصیت پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)، تمسک به نماز، پناه‌بردن به قرآن و... بیان کرده‌‌اند که در ادامه به شرح بیشتر آن‌ها پرداخته خواهد شد.
انس با قرآن
سفارش آموزش کلام وحی به کودکان در بیانات معصومین(ع) به‌وفور قابل مشاهده است. وقتی انسان از کودکی قرآن را یاد بگیرد، ضمن آنکه هیچ‌گاه آن را فراموش نخواهد کرد، با قرآن نیز مأنوس می‌شود و راهنمایی مطمئن برای پیمودن مسیر زندگی می‌یابد. حضرت علی(ع) در حکمت ۳۹۹ چنین می‌فرماید: «فرزند حقوقی بر پدر دارد؛ اینکه برایش اسم خوب بگذارد، او را خوب ادب کند و به او قرآن بیاموزد.»
غایت آموزش قرآن به کودک آن است که او همراه و همسو با معارف و آموزه‌های قرآنی بزرگ شود و شیوه زندگی خود را با دستورالعمل‌های الهی تنظیم کند. پیامبر عظیم‌الشأن اسلام(ص) در کلامی راه‌گشا چنین می‌فرماید: «هر کسی به فرزندش قرآن بیاموزد، نامه عملش سنگین شود و او را از پل صراط، همانند برق جهنده عبور دهد و هیچ‌گاه از او جدا نشود تا از طرف خداوند بهترین چیزی که آرزو می‌کند، بر او نازل شود.» بدیهی است که اگر والدین با آموزش روخوانی قرآن، ادای احترام و قرائت روزانه آیاتی از آن، مقدمات آشنایی کودک با آیات وحی را فراهم آورند، قطعاً انس با قرآن در کودک پایه‌گذاری خواهد شد.
گزینش همنشین صالح
همنشینان و مصاحبان انسان تأثیر زیادی بر شخصیت و خلق و خوی او دارند. از پیامبر اکرم(ص) چنین نقل شده است که حواریون از عیسی(ع) پرسیدند: «ای روح‌الله! با چه کسانی همنشین باشیم؟ حضرت عیسی(ع) فرمود: با کسی که دیدن او شما را به یاد خدا اندازد و سخنانش بر علم شما بیفزاید و رفتارش شما را به کار نیک ترغیب و تشویق کند.» خداوند متعال در آیه ۱۱۹ سوره توبه می‌فرماید: «ای مؤمنان! از نافرمانی خدا بپرهیزید و با راستگویان (همنشین و همسو) باشید.» حضرت علی(ع) در کلامی گهربار به نقش برجسته همنشین و دوست انسان در عاقبت زندگی او اشاره می‌کند و می‌فرماید: «هیچ‌چیزی مانند هم‌صحبتی با اخیار، انسان را به سوی خوبی‌ها دعوت نمی‌کند و از بدی‌ها نجات نمی‌دهد.» حضرت صادق(ع) نیز در سخنانی به همنشینی با عقلا توصیه می‌کند و می‌فرماید: «نترس از اینکه با انسان عاقل همنشین شوی و از عقل او سود ببری؛ گرچه جوانمردی او را نپسندی.» حضرت علی(ع) در کلام دیگری، همنشین خوب را نعمت و همنشین بد را مصیبت توصیف کرده است.
علاوه بر نکات یادشده در تأثیرپذیری انسان از همنشین، این نکته را نیز باید مدنظر قرار داد که کودک به علت قدرت یادگیری و الگوگیری فراوان، با سرعت بیشتری تحت تأثیر رفتار همنشین خود قرار می‌گیرد و آن را عیناً تکرار می‌کند؛ بنابراین اگر کودک از همان اوان کودکی در مجالست و همنشینی با افراد نیکوسرشت قرار گیرد، از رفتار آن‌ها الگوگیری می‌کند و این امر در رشد و پرورش او تأثیر بسزایی دارد.
آشنایی و دوستی با پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)
توصیه دیگر حضرات معصومین(ع) برای تربیت اخلاقی کودک آن است که والدین باید به‌واسطه آشناکردن کودکان با شخصیت و سیره پیامبر(ص) و اهل بیتشان، مقدمه و زمینه اطاعت از ایشان را برای کودک فراهم آورند.
رسول اکرم(ص) دو میراث گران‌بهای کتاب خدا و عترت را در بین امت خود به یادگار گذاشت و بر این موضوع تأکید کرد که اگر مردم به این دو تمسک بجویند و از آن‌ها پیروی کنند، هرگز گمراه نخواهند شد. حضرت علی(ع) درباره پیروی از پیامبر(ص) در خطبه ۹۸ کتاب شریف نهج‌البلاغه چنین می‌فرماید: «به اهل بیت پیامبرتان نظر کنید؛ به هر طرفی که می‌روند، بروید. از آن‌ها پیروی کنید؛ زیرا هرگز شما را از مسیر فلاح و رستگاری خارج نمی‌کنند و هلاکتان نخواهند کرد. اگر ایستادند، بایستید و اگر برخواستند، برخیزید. از آن‌ها جلو نیفتید و عقب نیز نمانید که تباه می‌شوید.»
بر این اساس، کاشتن بذر محبت پیامبر(ص) و اهل بیت گرامی ایشان در نهاد پاک کودک می‌تواند در بزرگسالی ثمرات فراوانی برای او به دنبال داشته باشد. پیامبر عظیم‌الشأن اسلام(ص) در کلامی گهربار چنین فرموده است: «فرزندانتان را بر اساس سه خصلت تربیت کنید: محبت به پیامبر(ص)، دوستی نسبت به اهل بیت او و خواندن قرآن.» اگر در دوران کودکی این پیوند و دوستی برقرار شود، کودک با فطرت الهی و دل پاک خود صداقت و حقیقت کلام ایشان را می‌پذیرد و در روح و جان خود جای می‌دهد. در این خصوص، وظیفه والدین آن است که با به تصویر کشیدن زیبایی‌های سیره پیامبر(ص) برای کودکان، عمل به توصیه‌های اخلاقی رسول‌الله(ص) در برابر کودکان و جاری‌کردن آیات الهی در زندگی روزمره، آن‌ها را بیش از پیش با معارف اخلاقی آشنا کنند.
اهمیت‌دادن به نماز
فریضه برپاداشتن نماز، ۱۴ مرتبه در قرآن کریم تکرار شده است؛ مثلاً خداوند در آیه ۱۳۲ سوره طه به پیامبر خود چنین می‌فرماید: «به خانواده‌ات دستور بده تا نماز بخوانند و خودت هم بر نماز صبور باش. ما از تو روزی نمی‌خواهیم؛ ما به تو روزی می‌دهیم و عاقبت‌به‌خیری مخصوص اهل تقواست.»
بر اساس آیه ۱۷ سوره لقمان، لقمان حکیم به فرزندش چنین سفارش کرده است: «ای فرزندم! نماز را برپا دار و همچنین امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر کن... .» همچنین در آیات ۴۰ تا ۴۳ سوره مدثر، گفت‌وگویی از بهشتیان و دوزخیان چنین ذکر شده است: «بهشتیان از گناهکاران چنین می‌پرسند: «چه عاملی شما را به جهنم کشانید؟» و آن‌ها پاسخ می‌دهند که «ما از نمازگزاران نبودیم.»
موضوع آموزش نماز به کودکان در کلام معصوم(ع) از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. شیخ حر عاملی روایتی از حضرت علی(ع) به این مضمون نقل کرده که ایشان می‌فرماید: «به فرزندانتان نماز را آموزش دهید و زمانی که هشت‌ساله شدند، آن‌ها را به خواندن نماز وادار کنید.» همچنین در کلامی دیگر می‌فرماید: «در هفت سالگی نماز را به کودکان‌تان بیاموزید و وقتی به سن بلوغ رسیدند، از آن‌ها بخواهید که نماز بخوانند.»
آن‌گاه که کودک در خانواده چنین نظاره می‌کند که والدین او با شنیدن صدای اذان از انجام امور دنیوی فارغ می‌شوند، نماز را در اول وقت و با طمأنینه و آرامش به‌جا می‌آورند، به تعقیبات اهمیت می‌دهند و از نماز با احترام و اهمیت ویژه‌ای یاد می‌کنند، او نیز شور و شوق انجام این فریضه الهی را در خود حس می‌کند و به خواندن نماز تشویق و ترغیب می‌شود.
الهه‌سادات بدیع‌زادگان
انتهای پیام
