دوران کودکی در رشد و پرورش شخصیت هر فرد اهمیت فوقالعادهای دارد. بر این اساس، لزوم حمایت همهجانبه از کودکان و پرداختن به حقوق آنها در حوزههای گوناگون اجتنابناپذیر است. توجهنداشتن به حقوق این قشر عظیم میتواند صدمات جبرانناپذیر و آسیبهای ماندگاری در شخصیت و آینده کودکان بر جای بگذارد.
در این میان، با توجه به گسترش روزافزون فضای سایبر و مجازی در زندگی افراد، یکی از مهمترین حوزههایی که باید حقوق کودک در آن بررسی و واکاوی شود، محیط دیجیتال و فضای سایبر است. واقعیت این است که کودکان جزو کاربران پرتعداد اینترنت هستند و ضروری است که ابعاد متعدد این حضور بحث و بررسی شود.
یکی از معضلاتی که کودکان در فضای مجازی با آن مواجه میشوند، دسترسی به همه گونه محتوا و اطلاعات است. بر این اساس، آنها بزرگترین قربانیان گسترش بدون قیدوبند فناوریهای ارتباطی نوین هستند. دسترسی کودک به اطلاعاتی که دانستن آنها در سن کودکی آسیبزاست، این قشر را در معرض انحراف و قربانیشدن قرار داده است.
معضل دیگری که کودکان در محیط دیجیتال و فضای سایبری با آن مواجهند، استفاده بیقیدوشرط از انواع بازیها با زمینه خشونت، وحشیگری و انحرافات اخلاقی است. رواج روزافزون بازیهای رایانهای، علاوه بر تأثیر منفی بر خلقوخو، افکار و شخصیت کودکان، سبب اتلاف فرصتهای مفیدی میشود که میتوانست برای آموزش و تربیت صحیح آنها استفاده شود و اینچنین حق رشد و پرورش در محیطی طبیعی و سالم از آنها سلب میشود.
علاوه بر معضلات یادشده، در بسیاری از تبلیغات تجاری که در فضای دیجیتال بارگذاری میشود، کودکان همچون ابزاری برای جذب مخاطب بیشتر بهکار گرفته میشوند. این در حالی است که کودکان نباید هدف مستقیم تبلیغات قرار گیرند؛ زیرا چنین موضوعی قطعاً تأثیر روانی منفی در شخصیت آنها برجای خواهد گذاشت.
همانطور که ملاحظه شد، حقوق گوناگون کودکان در فضای مجازی با شیوههای گوناگون تهدید میشود؛ اما سؤال این یادداشت این است که اصول فقهی مرتبط با حفظ حقوق کودکان در محیط دیجیتال کدام است و فقه و حقوق در خصوص استفاده کودکان از فضای نامحدود دیجیتال چه رویکردی دارد؟
کودک در دانش فقه به کسی اطلاق میشود که به حد بلوغ شرعی نرسیده باشد. درباره زمان شروع کودکی در آیات و روایات تصریح خاصی صورت نگرفته، بلکه این مطلب باید با تأمل استنباط شود. برخی از فقها در خصوص بعضی از مسائل فقهی، ابتدای دوران کودکی را سن 10 سالگی دانسته؛ اما برخی دیگر سن هفت سالگی را ملاک قرار دادهاند. از مجموع روایات چنین برداشت میشود که تحقق قوه ادراک در کودک که او را وارد مرحله بعدی زندگی کند، به سن معین اختصاص ندارد، بلکه به شخص، استعداد و ادراک او بسته است. بر این اساس در اصطلاح فقهی، به فرزند انسان در بازه زمانی تولد تا ابتدای بلوغ، کودک اطلاق میشود و حفظ، حراست و صیانت از حقوق گوناگون او موضوعیت ویژه دارد که در ادامه به بیان بخشی از این حقوق در حوزه فضای دیجیتال پرداخته خواهد شد.
حریم خصوصی و حریم شخصی یکی از ابتداییترین حقوق هر شخص است که امروزه با پیشرفت جوامع و گسترش ارتباطات جمعی تا حدودی نادیده گرفته میشود. کنوانسیون حقوق کودک که جامعترین سند بینالمللی کودکان است، حق حریم خصوصی کودکان را به رسمیت شناخته و چنین مقرر کرده که در امور خصوصی خانوادگی یا مکاتبات هیچ کودکی، نمیتوان خودسرانه یا غیرقانونی دخالت یا هتک حرمت کرد و کودک در برابر اینگونه دخالتها مورد حمایت قانون قرار دارد.
اما موضع فقه در این خصوص چیست و در اینباره به چه اصولی استناد میکند؟ اگرچه واژه حریم خصوصی در متون فقهی، صراحتاً ذکر نشده، اما مصادیق حریم خصوصی از جمله مسکن، اموال، اسرار، اطلاعات شخصی و خانوادگی، ارتباطات و آبروی اشخاص در آموزههای دینی و ابواب گوناگون فقهی محترم شمرده شده است. حریم خصوصی در فضای مجازی مورد حمایت قانونگذار قرار گرفته؛ اما این موضوع ویژه کودکان نیست و قانونگذار در خصوص حریم خصوصی کودکان رویکرد افتراقی اتخاذ میکند؛ بنابراین چنین بهنظر میرسد که با توجه به خلأ قانونی در این خصوص لازم است که قانونگذار برای وضع قوانین متناسب که حق حریم خصوصی کودک را با توجه به شرایط عقلی، جسمی و روانی او بهصورت جامع پوشش دهد، اقدامات لازم را انجام دهد.
کودکان ممکن است در محیط دیجیتال بهصورت اتفاقی با مفاهیمی که مملو از خشونت، تنفر یا پورنوگرافی باشد، مواجه شوند. هر چند در اصل ششم اعلامیه حقوق کودک، بر پرورش کودک در محیطی با امنیت اخلاقی تأکید شده، اما متاسفانه در واقعیت اتفاق دیگری میافتد. این معضل در سامانه قوانین کشور ما نیز قابل مشاهده است، چنانکه در نظام حقوقی ایران در خصوص تولید و عرضه محتوای مناسب در محیط دیجیتال برای کودکان و نیز ممنوعیت قانونی در اینباره، گزارهای به چشم نمیخورد.
استفاده از کودکان در تبلیغات محیط دیجیتال درواقع نوعی سوءاستفاده از آنان است که برخلاف موازین اخلاقی، انسانی و قانونی، از جمله قانون کنوانسیون جهانی ملل متحد در حمایت از حقوق کودکان قرار دارد. کودکان درک کافی از چگونگی تهیه محتوای اینترنتی و قدرت کافی برای ارزیابی پیامهای تبلیغاتی ندارند؛ به همین دلیل برخی از فعالان برندسازی تجاری و تبلیغاتی که از کودکان بهمثابه ابزاری برای جذب مخاطب و سود بیشتر استفاده میکنند، در مظان اتهام هستند.
نگرانی دیگری که برای این قشر در خصوص تبلیغات اینترنتی وجود دارد، مواجهه آنها با تبلیغات انواع محصولات ناسالم تغذیهای است که میتواند سبب بروز مشکلاتی در سلامتیشان شود. صاحبان صنایع غذایی گاهی بدون توجه به مناسبنبودن محصولی برای کودکان با استفاده از انواع جذابیتهای تبلیغاتی، آنها را به مصرف این نوع خوراکیهای مضر تشویق و ترغیب میکنند.
در خصوص صیانت از حقوق کودکان در مواجهه با تبلیغات فضای دیجیتال، دیدگاه فقه این است که ولی و سرپرست کودک حق انجام اقدامات مغایر با منافع و مصالح او را ندارند و انجام هرگونه اقدام تجاری که برای کودک آثاری زیانبار به دنبال داشته باشد، جایز نیست؛ پس استفاده تبلیغاتی از کودکان در محیط دیجیتال نیز مصداق این حکم فقهی است. بر این اساس از منظر فقهی، اختیار فعالیت تبلیغاتی تجاری کودکان در فضای مجازی در صورت رشد کامل عقلی او، از آن خود کودک است و چنانچه کودک رشد عقلی نداشته باشد، انجام این امر جایز نیست و ولی و سرپرست نمیتواند کودک را به این کار وادار کند.
در نهایت میتوان گفت که کودکان در محیط دیجیتال، دارای حقوق متعددی نظیر حق دسترسی به محتوای مناسب، حق حفظ حریم خصوصی و مورد سوءاستفاده قرار نگرفتن در تبلیغات تجاری هستند. هرچند این حقوق بهصراحت در فقه ذکر نشده، اما از قواعد کلی حقوقی، قابل استقصا و استنباط است. چنین بهنظر میرسد که تدوین سندی ملی و منشوری استاندارد برای حضور کودکان در شبکههای اجتماعی و فضای سایبری ضروری است. همچنین آگاهی و آموزشدادن به والدین نیز میتواند در راستای احقاق حقوق کودکان نقش بسیار مهمی ایفا کند.
الههسادات بدیعزادگان
انتهای پیام