دیوان حافظ سراسر «قرآن» است

۲۰ مهرماه در تقویم ملی جمهوری اسلامی ایران با عنوان روز بزرگداشت حافظ نام‌گذاری شده است. حافظ، شاعری است که با تسلط بر ۱۴ روایت قرآن، توانسته مفاهیم عمیق و عرفانی این کتاب مقدس را در قالب غزل‌های خود به تصویر بکشد. در همین زمینه، خبرنگار ایکنا از اصفهان گفت‌وگویی با علی عابدی، رئیس دانشگاه معارف قرآن و عترت(ع) اصفهان انجام داده است که در ادامه متن آن را می‌خوانیم.

ایکنا ـ درباره مناسبات قرآن و دیوان حافظ شیرازی توضیح دهید.

خواجه حافظ شیرازی، حافظ قرآن بود و به اضافه حفظ، تفسیر کشاف زمخشری را هم تدریس می‌کرد که این کتاب، یکی از تفسیرهای بسیار پرقدر و قامت قرآنی و در حیطه بلاغی بی‌نظیر است؛ به عبارتی چون حافظ، شاعر و اهل فضای بلاغت و موسیقی بود، سبک و سیاق ویژه‌ای برای قرآن داشت.

از شعر حافظ هم می‌توان قرآن را شناخت که خود او در این‌باره می‌گوید: «ز حافظان جهان کسی چو من جمع نکرد، لطائف حکمی و نکات قرآنی.» در جای دیگری هم می‌گوید: «شعر حافظ همه بیت‌الغزل معرفت است» معرفت چیست؟ همان معارف زلال قرآنی است.

با یک مثال، به بیتی از حافظ می‌پردازم که می‌توان یکی از آیات قرآن را از آن استباط کرد. او در جایی می‌سراید: «دیو بگریزد از آن قوم که قرآن خواند» این مصرع دو معنی دارد؛ یکی اینکه دیو و شیطان به سراغ قرآن‌خوانان نمی‌آید؛ چون آن‌ها اهل نور هستند و قرآن هم خودش نور است، همان‌گونه که خداوند می‌فرماید: «قَدْ جَاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُبِينٌ» و معنی دوم آن هم این است که برخی از قرآن‌خوانان ممکن است به ضلالت برسند.

حافظ، قاری قرآن نبود؛ بلکه مُقری قرآن به‌شمار می‌رفت، همان‌طور که مقام معظم رهبری هم فرمودند: «در مساجد چقدر خوب بود یک قاری ممتاز قرآن گاهی تلاوت می‌کرد.» حافظ علاوه بر اینکه صدای زیبایی داشت و شاعر بود، فضای موسیقی قرآن را هم خوب می‌شناخت. 

دکتر بهاءالدین خرمشاهی در کتاب «ذهن و زبان حافظ» نوشته که حافظ بیش از هزار و ۲٠٠ اختلاف قرائت را می‌دانسته است؛ برای مثال عبد‌الباسط یک آیه را با چند اختلاف قرائت می‌کرد: «قالَتْ هیتَ لَکَ» یا «قالَتْ هَیْتَ لَکَ.» مولانا هم بر این موضوع تأکید دارد که ما باید با طناب قرآن بالا برویم و در جایی می‌سراید: «زانک از قرآن بسی گمره شدند، زان رسن قومی درون چَه شدند/ مر رسن را نیست جرمی ای عنود، چون تو را سودای سربالا نبود.»

شعر، یکی از جواهرات ملت ماست؛ اما ناصرخسرو می‌گوید: «شعر و ادب و نحو، خَس و سنگ و سفالند، و آیات قرآن زر و عقیق است ولی» درواقع هر کسی هر هنری داشته، به پای قرآن ریخته است، از طراحی جلد زیبا تا خط خوش و...؛ پس بیاییم فضایی را هم برای شعر و قرآن باز کنیم.

ایکنا ـ تأثیرپذیری شعر حافظ از قرآن به چند دسته تقسیم می‌شود؟

دیوان حافظ سرتاسر، قرآن است؛ یا عین عبارات را لحاظ کرده، نظیر: «شیوه جناتُ تجری من تحتها‌لانهار داشت» یا اشاراتی به آیات قرآن داشته است؛ برای مثال در جایی می‌سراید: «زلف آشفته و خَوی کرده و خندان لب و مست، پیرهن چاک و غزل‌خوان و صُراحی در دست/ آنچه او ریخت به پیمانه ما نوشیدیم، اگر از خَمر بهشت است و گر باده مست» که مصرع سوم، دیدگاه جبری حافظ را نشان می‌دهد و به این آیه اشاره دارد که: «قُلْ لَنْ يُصِيبَنَا إِلَّا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَنَا...» یا مصرع چهارم‌‌، آیه «وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا...» را تداعی می‌کند.

در بیتی دیگر می‌خوانیم: «کمر کوه کم است از کمر مور اینجا، ناامید از در رحمت مشو ای باده‌پرست» که به آیه «قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ...» اشاره دارد.

در ابیاتی دیگر می‌خوانیم: «هاتفی از گوشه میخانه دوش، گفت ببخشند گنه، مِی بنوش/لطفِ خدا بیشتر از جرمِ ماست، نکته سربسته چه دانی؟ خموش» که مضمون آیه «لاتیأسوا من روح اللهِ» را دربردارد.

مرحوم علامه‌ طباطبایی(ره) گاهی میان درس‌ها اشعاری از حافظ می‌خواند که آقای سعادت‌پور آن‌ها را گردآوری و به نام «جمال آفتاب» نام‌گذاری کرد. این اشعار در ۱٠ جلد جمع‌آوری شد. همچنین مقام معظم رهبری در زمان ریاست‌جمهوری خود، سخنرانی‌ای درباره حافظ و قرآن انجام داد که یگانه بود. ما باید جوانان را به سمت‌وسوی شعر سوق دهیم و هنر را دریابیم.

ایکنا ـ آیا شما به صورت تخصصی کل دیوان حافظ را با قرآن تطبیق داده‌اید؟

بله ما در جلسات تدریسمان که راجع به حافظ و قرآن بود، تمام غزل‌های حافظ را شرح دادیم. البته آقای بهاءالدین خرمشاهی و آقای موسوی گرمارودی هم افرادی هستند که در این زمینه کار کرده‌اند.

من این الگو را سه دوره کامل در سپاه، بسیج جامعه پزشکی و سپهسالار و یک ترم هم در دانشگاه تدریس کردم. البته بعد از کرونا چون مسئولیتم بیشتر شد و مطالعاتم کاهش یافت، تلاشی که برای جریان‌سازی در این زمینه انجام می‌دادم، نیمه‌تمام ماند.

ایکنا ـ درباره الگویی که تدوین کرده‌اید، توضیح دهید. 

این الگو در یک ترم در دانشگاه معارف قرآن و عترت(ع) پیاده شد و علاقه‌مندان پس از اتمام کلاس برای حفظ موضوعی قرآن جمع می‌شدند. ما ۷۳ بسته تحویل دانشجویان دادیم. این بسته‌ها شامل آیات قرآن، شعری متناسب با آن آیات و نکته‌ای حکمت‌آمیز بود؛ برای مثال ابیات: «اگر ما کتابی چنین باشکوه، فرستاده بودیم بر سنگ و کوه/ بدیدی ز ترس خدای جلیل، چه سان کوه خاشع شدی و ذلیل» با آیه: «لَوْ أَنْزَلْنَا هَٰذَا الْقُرْآنَ عَلَىٰ جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خَاشِعًا مُتَصَدِّعًا مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ...» تطبیق داشت.

خانم‌ها به این نوع حفظ بسیار علاقه‌مند بودند. آن‌ها به دو دسته تقسیم می‌شدند؛ یک سو آیه را می‌خواندند و سوی دیگر شعر را.

یکی دیگر از کارهای ما، استخراج اشعار مهدوی است که با قرآن ارتباط دارد. آقای صافی گلپایگانی در کتاب «منتخب‌الاثر فی احوال ثانی‌العشر» می گوید ۱۳۳ آیه قرآن به امام زمان(عج) اشاره دارد. 

حافظ ویژگی‌های منحصر‌به‌فردی دارد. از جمله آن‌ها، موسیقی کلام اوست؛ برای مثال «نه من ز بی‌عملی در جهان ملولم و بس، ملالت علما هم ز علم بی‌عمل است» یا «رشته تسبیح گر بگسست معذورم بدار، دست من اندر ساعد ساقی سیمین ساق بود» حالا این ابیات را با آیات «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ، مَلِكِ النَّاسِ، إِلَٰهِ النَّاس...» مقایسه کنید.

در نظر بگیرید که نوعی آوانگاری و واژه‌نگاری بسیار عالی که به تعبیر آقای شفیعی کدکنی، «جادوی مجاورت» نام دارد، در این آیات دیده می‌شود. من جرقه‌ای زدم و دانشجویان علاقه‌مند را به این سمت‌وسو سوق دادم. شما هم همین کار را ترویج کنید؛ چرا که جوانان از جلسات سنتی خسته شده‌اند. یکی از دلایل خلوت بودن جلسات قرآنی هم این است که کارها و ایده‌های نو عرضه نمی‌شود و ما در این راستا می‌توانیم از شعر حافظ، قرآن را بشناسیم.

ایکنا ـ اهمیت تدوین این الگو چه بود؟

حفظ ترتیبی فرّار است؛ اما وقتی حفظ موضوعی بر این اساس انجام شود که آیات با ابیات همراه باشد؛ یعنی ذوقیات ادبی و دینی توأمان شود، مؤثرتر است. من تاکنون در جایی ندیده‌ام که از این الگو استفاده کنند. به برخی از دوستان پیشنهاد دادم، تعدادی از آنان استقبال کردند و گفتند آیا می‌توان آن را به تمام آیات قرآن تعمیم داد؟ من گفتم که لزومی ندارد به کل قرآن تعمیم داده شود؛ برای مثال حفظ آیات سوره نساء که خواندنش دشوارتر است، اگر به این شیوه انجام شود، آسان خواهد بود.

زهراسادات محمدی