نوآوری‌های علامه طباطبایی(ره) در علم سوره‌شناسی

به گزارش ایکنا از اصفهان، دومین نشست از سلسله‌نشست‌های مجازی بزرگداشت مفسر جلیل‌القدر، علامه سیدمحمدحسین طباطبایی(ره) با موضوع «نوآوری‌های علامه طباطبایی در علم سوره‌شناسی»، شب گذشته، 21 آبان‌ماه به همت انجمن علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان برگزار شد.

محسن رجبی قدسی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم در این نشست اظهار کرد: سوره‌شناسی از یک نظر علم تازه‌ای‌ در مجموعه علوم قرآنی است که اولین بار در دانشگاه امام صادق(ع) مطرح شد؛ ولی از منظری دیگر علمی کهن است که در تعالیم قرآن کریم و آموزه‌های پیامبر(ص) و ائمه طاهرین(ع) ریشه دارد. البته این علم مغفول واقع شده و در مجموعه‌های علوم قرآنی مانند «الاتقان فی علوم القرآن» جلال‌الدین سیوطی، «البرهان فی علوم القرآن» بدرالدین محمد بن بهادر زرکشی و «التمهید فی علوم القرآن» مرحوم محمدهادی معرفت، سوره‌شناسی را در زمره علوم 80گانه یا 46گانه و 12گانه که این سه مؤلف در مجموعه خودشان آورده‌اند، نمی‌بینیم؛ اما تقسیم‌بندی قرآن به 114 سوره، با توجه به تمایز این سوره‌ها به لحاظ حجم، اسلوب بیان، مضامین، نظم آهنگ و ارتباط و پیوند میان آن‌ها، خود نکته مهمی است که باید به آن توجه کرد.

وی افزود: با مراجعه به تعالیم پیامبر اکرم(ص) و ائمه(ع)، سوره‌شناسی یا قرآن‌شناسی تفصیلی را می‌توان این‌گونه تعریف کرد که فرد مسلمان قرآن را سوره به سوره بیاموزد؛ یعنی با یک سوره انس بگیرد، آن را تلاوت و تدبر کند و پس از اینکه مضامین و محورهای موضوعی سوره را دریافت، ارتباط آن را با سوره قبل و بعد درک کرد و آموزه‌های لازم را برای زندگی، معرفت و تعمیق باورها از آن برگرفت، سراغ سوره بعدی برود و در انتخاب سوره‌ها نیز آزاد است؛ برخلاف علم تفسیر که به شرح قرآن از آغاز تا پایان می‌پردازد. درواقع سوره‌شناسی مبتنی بر قرآن‌شناسی سوره به سوره است. معمولاً در روند تفسیر سنتی در جهان اسلام از گذشته تاکنون، مفسر فقط به شرح و توضیح آیه می‌پردازد و اینکه کل آیات یک سوره چه مطلبی بیان می‌کنند و با چه حکمتی در کنار هم قرار گرفته‌اند، مدنظر قرار نمی‌گیرد و درواقع، ما در طول این 14 قرن از حکمت تقسیم قرآن به 114 سوره غافل بوده‌ایم.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم ادامه داد: خوشبختانه علامه طباطبایی(ره) در مجموعه ارزشمند و گران‌قدر «المیزان فی تفسیر القرآن» به سوره‌شناسی نیز پرداخته است؛ برای نمونه ایشان به غرض سوره‌ها توجه ویژه داشته و تفسیر هر سوره‌ای را که آغاز کرده، با توضیح غرض آن ادامه داده است که امروزه در سوره‌شناسی، به آن محور موضوعی سوره گفته می‌شود؛ مثلاً در مواجهه با سوره یوسف، آنچه در ذهن ما شکل می‌گیرد، داستان زندگی و نبوت آن حضرت است؛ ولی علامه طباطبایی(ره) با نگاه دقیق و ظریف خود هدف از آیات سوره یوسف را تبیین ولایت خدا بر بندگانش بیان می‌کند یا آیات سوره بقره ناظر بر چگونگی ارتباط مسلمانان با اهل کتاب است.

وی اضافه کرد: بنابراین یکی از کارهایی که در سوره‌شناسی انجام می‌شود، یافتن محورهای موضوعی هر سوره است که از جمله لوازم آن می‌توان به شناخت واحدهای موضوعی سوره یا سیاق آیات از طریق تدبر اشاره کرد. تدبر یعنی تلاوت دقیق و دقت فراوان در مضامین سوره. کل قرآن به 555 واحد موضوعی تقسیم می‌شود، در ترتیب آموزشی قرآن که از سوره ناس تا بقره است، 35 سوره پایانی مصحف شریف تا سوره عبس تک واحدی هستند و از سوره نازعات تا بقره، هر کدام از سوره‌ها به دو تا 40 واحد موضوعی تقسیم می‌شوند.

رجبی بیان کرد: علامه طباطبایی(ره) در المیزان سوره انسان را به دو قسمت 1 تا 22 و 23 تا 31 تقسیم کرده و این دو قسمت را «فصل» نامیده است که با اندک تدبر در این سوره، به دو قسمتی بودن آن پی می‌بریم. ایشان سپس ارتباط این دو فصل را بیان می‌کند و می‌گوید هر یک از این فصول یک سیاق تام است که از نوآوری‌های ایشان محسوب می‌شود. وقتی می‌خواهیم محور موضوعی سوره‌ها را مشخص کنیم، این کار باید به‌گونه‌ای انجام شود که آیات هر سوره با آن محور در ارتباط باشد. به بیان دیگر، محور موضوعی باید برآیند کلی محتوا و مضامین سوره باشد. معمولاً واحد یا فصل پایانی سوره بیش از سایر قسمت‌ها، محور موضوعی سوره را بیان می‌کند؛ برای نمونه محور موضوعی سوره تغابن، پیشگیری از عداوت و دشمنی میان همسران و فرزندان است و راهکارهای آن را مواردی مانند بخشیدن، نادیده‌گرفتن، ورق را برگرداندن، از ذهن پاک‌کردن و با مطلب دیگری جایگزین‌کردن، جاری‌بودن نام و یاد خدا در فضای خانواده، حرف‌شنوی و فرمانبری اعضا از هم و خرج‌کردن برای یکدیگر بیان کرده است.

این استاد دانشگاه گروه‌بندی سوره‌های قرآن را یکی دیگر از محورهای سوره‌شناسی خواند و گفت: علامه طباطبایی(ره) این مطلب را ذیل سوره شورا مطرح کرده و با توجه به اینکه این سوره با حروف مقطعه آغاز می‌شود، ایشان بیان می‌کند که 29 سوره قرآن با این حروف آغاز می‌شوند و سوره‌هایی که حروف مقطعه آن‌ها یکسان است، از نظر مضمون و سیاق آیات نیز به هم شباهت دارند. از همین مطلب علامه می‌توان به گروه‌بندی سوره‌ها دست یافت؛ یعنی سوره‌هایی که آیه نخست آن‌ها با کلمه یا ریشه‌ای مشترک آغاز می‌شود، در یک گروه قرار می‌گیرند و معمولاً شباهت‌های فراوانی به لحاظ مضمون میان آن‌ها می‌بینیم.

وی افزود: «سور حوامیم» که ایشان به آن اشاره می‌کند، از یک منظر به ماجراهای نزول قرآن اشاره دارد و علامه در ادامه می‌گوید: «اگر اهل تحقیق در این مسئله دقت کنند، رموز بیشتری برای آن‌ها کشف می‌شود.» اگرچه علامه این موضوع را مطرح می‌کند، ولی در اصل در تعالیم پیامبر اکرم(ص)، اولین معلم قرآن در میان ما انسان‌ها ریشه دارد. رسول خدا(ص) اصطلاح «مسبحات» و «حوامیم» را به‌کار برد. مسبحات، هفت سوره‌ای هستند که با ریشه «سبح» آغاز می‌شوند و شامل سوره‌های اسراء، حدید، حشر، صف، جمعه، تغابن و اعلی هستند. علامه ذیل سوره تغابن بیان می‌کند که این سوره به لحاظ سیاق مطلب و نظم اصولی، شباهت زیادی به سوره حدید دارد. این شباهت را بین همه مسبحات می‌توان مشاهده کرد. این سوره‌ها امتیازات قرآن به‌مثابه خاتم کتب و پیامبر اکرم(ص) در مقام خاتم‌الانبیا را مطرح می‌کنند. همچنین سوره‌هایی که با «انّا» شروع می‌شوند، شامل فتح، نوح، قدر و کوثر نیز یک گروه‌اند و ارتباطات دقیقی میان آن‌ها برقرار است. از گروه‌بندی‌های دیگر می‌توان به «حامدات» (سوره‌هایی که با الحمدلله آغاز می‌شوند)، «ندائیات» (سوره‌هایی که با «یا» شروع می‌شوند) و... اشاره کرد.

رجبی به موضوع زوجیت سوره‌های قرآن و ارتباط و پیوند آن‌ها با یکدیگر اشاره کرد و گفت: علامه طباطبایی(ره) این نوآوری را نیز دارد و ذیل سوره زمر بیان می‌کند که با تدبر در این سوره درمی‌یابیم زمر قرینه سوره ص است یا در ابتدای سوره قریش اشاره می‌کند که مضمون این سوره با سوره فیل تعلق و پیوند ویژه‌ای دارد. منظور از زوجیت سوره‌ها این است که ارتباط و پیوند قوی و محکمی با هم دارند، یکدیگر را پوشش می‌دهند و تکمیل می‌کنند و گاهی با هم مقایسه می‌شوند. از زوج‌سوره‌ها می‌توان در فهم مفردات و حل بسیاری از مشکلات تفسیری استفاده کرد. این سوره‌ها به این ترتیب‌اند: ناس و فلق را پیامبر اکرم(ص) «معوذتین» نام‌گذاری کرد، اخلاص و مسد، نصر و کافرون، کوثر و ماعون، به همین ترتیب تا ق که زوجیت ندارد، حجرات و فتح تا آل عمران و بقره که این دو سوره را نیز پیامبر اکرم(ص) «زهراوان» (دو سوره درخشان) نامید.

محبوبه فرهنگ